गजल

बरफ बन्ने गरी प्रकाश जमेछ भने के होला ??

पानीजस्तै यही बतास जमेछ भने के होला ?!?

तातो अनि रातो रगत हुँदैमा फूर्ति नलाउनु !!!

त्यही पनि त अनयास जमेछ भने के होला ??

काट्छु मार्छु छाला स्याट्टै तार्दिन्छु भन्दै नभन्नु !!!!!

बोल्दा-बोल्दै आफ्नै निश्वास जमेछ भने के होला !!

उमेर देह रूपको कहिल्यै नगर्नु यस्तो घमण्ड !!

पल पल मृत्यु सन्त्रास जमेछ भने के होला ????

पृथ्वी एकनास घुमिरहेछ र त ठिकठाकमा छौं !!

कतै गति छिटो या मास जमेछ भने के होला ??

शब्दार्थ :

निश्वास : श्वास-प्रश्वास; श्वास ।

मास : महिना, मौसम ।

१ जेठ '७६

चाबहिल

मेरी हजूरआमा !!!

मेरी हजूरआमा

मेरी हजूरआमाको छायाँ हेरेरै

यो कथित देश आरोप लगाउँछ

तिमी औँठाछापे हौ !!

तर

मेरी हजूरआमा बुझ्नु हुन्न-

औँठाछापे भनेको के हो ??

एक समयको घटना हो 

मेरो आँखा र टाउको दुखाई बढेको थियो ।

म अस्पताल जान चाहान्थेँ 

डाक्टरद्वारा जचाउन चाहान्थेँ ।।

मेरी हजूरआमाले-

आफ्नै भाषा र शैलीमा

केस-स्टडी गर्नु भएपछि

धिनीको दोष भन्नु भएको थियो

धिनीस्हुङ रप्तोSला भन्नु भएको थियो !!

कथित देशले बाँडेको

शिक्षाको प्रकाशद्वारा अन्धो भएकोले हुनुपर्छ

त्यतिखेर मलाई

मेरी हजूरआमा साँच्चै औँठाछापे नै लागेको थियो ।।

त्यसपछि धाएको थिएँ

शिविरदेखि अस्पतालसम्म 

लाममा उभिएर कयौ घण्टासम्म

आफ्नो नाम लेखाएको थिएँ 

डाक्टरलाई रोग पहिचान गरिदिन भेटी चढाएको थिएँ ।।

त्यसपछि धाएको थिएँ

शिविरदेखि अस्पतालसम्म 

लाममा उभिएर कयौ घण्टासम्म

आफ्नो नाम लेखाएको थिएँ ।

डाक्टरलाई रोग पहिचान गरिदिन भेटी चढाएको थिएँ ।।

तर 

डाक्टरहरूले रोग निको पार्नुको सट्टा

अन्यौलताको भूमरीमा फसाइदिएका थिए ।।

अन्ततः

जे पर्ला भन्दै-

हजूरआमाको सल्लाहसँगै

चोहोदेखि प्रधानपञ्चसम्म हुनु भएको

प्रधानपञ्च हुँदैखेरि नै

भित्र-भित्रै कम्युनिष्ट बन्नु भएको

मेरो हजूरबुवाको मान्यतालाई जोडेर

नयाँ निष्कर्षमा पुगेको थिएँ

चेञ्जेवल-चश्मा किनेको थिएँ ।।

चट्ट चश्मा लगाएपछि

जो जसले जे-जे अड्कल काटेपनि

मेरो समस्या समाधान भएको थियो ।।

त्यसपछि 

घटनाको समीक्षा गर्दै जाँदा-

तथ्याङ्कहरूलाई प्रशोधन गर्दै जाँच्दा

मेरो हाइपोथेसिसले फेल खाएको थियो ।।

सामान्यीकरण गर्दै;

निष्कर्ष निकाल्ने क्रममा पो पत्तालागेको थियो

मेरी हजूरआमा त

औँठाछापे हुनुहुन्न रहेछ !!

हो; मेरी हजूरआमा

डाक्टरभन्दै अब्बल विशेषज्ञ हुनुहुँदोरहेछ ।

शब्दार्थ :

धिनी : घाम

धिनीस्हुङ : घामको नाममा विधिवत् रूपमा एक किसिमले भाकल गरेर राखेको कुखुरा । भाकल गरेर कुखुरा राख्ने कार्य ।

रप्तोSला : राख्नु वा स्थपित गरेर राख्नुपर्छ ।

३० बैशाख '७६

चाबहिल

Three Gajals

१.

समाधिमा मिल्ने प्रमादि के हो ?

बुझी राखे शील समाधि के हो !!

'निर्वाण' हो त्यही भन्दिनु सोधे !!

मृत्युपछि हुने आवादी के हो ??

बुद्धका ती उन्तीस पूर्वजन्म पढे !!!!

थाहा लाग्छ बल्ल, यो सादी के हो !!

मरिहत्ते गर्दै हिड्दैछन् कोही !!!!! 

नबुझे'छि बेर्थ, त्यो गादी के हो ??

बाहिरी त्यो छाला सुन्दरै होला !!

पेट भित्र हेर, त्यो लादी के हो ??

१ जेठ '७६

चाबहिल

शब्दार्थ :

समाधि : ध्यान, तप, साधना ।

प्रमादि : आनन्दीपन, प्रफुल्लता ।

शील : समाधिका लागि तय गरिएका नियम ।

निर्वाण : जरामरणको चक्रबाट मिल्ने मुक्ति; बुद्धत्त्व प्राप्ति भएको अवस्था ।

सादी : विवाह । वैवाहिक सम्बन्ध ।

गादी : गद्दी; सिंहासन; राजगद्दी ।

२.

परिवर्तन नहुने त प्रहर हुँदैन !!!!!!!

प्रहरबिना शुभयोग र कहर हुँदैन !!

सपना र योजना त अझै परको !!!!

बस्तीबिना कहीँ कतै शहर हुँदैन !!

भन्छन् कुलो जता लग्यो उतै गैजान्छ !

बुझी राख्नु पानीबिना नहर हुँदैन !!!!!!

दुर्इ हरफ लेखी देखी गजल नभन्नु !

गजल हुँदा सबैमा त्यो बहर हुँदैन !!!!

अमृत मात्रै सत्य भन्न मिल्दै मिल्दैन !!

जहर काट्न जहर लाए जहर हुँदैन !!

२६ बैशाख '७६

चाबहिल

३.

सांसारिक यी मोह जाल तोडी हेर साथी !!!!!

भौतिक हैन बौद्धिक सुख खोजी हेर साथी !!

आसक्ति र तृष्णा त्यागी अघि बढ्नुपर्छ !

आपस्तमा बन्धुत्व भाव रोपी हेर साथी !!

कत्तिखेर उठ्ला प्राण ! व्यर्थै रिस किन ?

अविरल बगिरहने कोशी हेर साथी !!

तुच्छा जानी कामलाई बशमा पार्नुपर्छ !

जिन्दगीमा मान्छे भई सोची हेर साथी !!

'खोज' भन्छ र्इश्वरभन्दा प्रज्ञा ठूलो जान्नु !

मूर्ति छोडी विचारलाई ढोगी हेर साथी !!

२३ असार '६९

बाँकोट

अराष्ट्रिय तत्त्व

अराष्ट्रिय तत्त्व

उहिल्यै मेरा पुर्खाका शीर गिँडेर

मेरै ''नेSपा ल''लाई अपभ्रंसित गरेर

'नेपाल' बनाएपछि

शुरू गरेका रहेछन्-

''प्रथमराष्ट्र''माथि अमानवीय दमन/शोषण !!

त्यसैलाई नेपाली महान् गाथा भनेर

लय हाली-हाली घोकाइरहेछन्-

एक हूल ब्वाँसा

राजनीतिको खोल ओढेर !!

त्यही नेपाल भन्ने ठाउँबाट आएका

के जाति पो भन्ने नेताले 

प्रशिक्षण दिएपछि अङ्कुरित भएको हो

म लगायत गाउँलेका क्रस्स्यामा पनि

राजनैतिक चेत !!

त्यसपछि परिवर्तनको नाममा

पहिरो गएको थियो ।

त्यही पहिरोमा परेर

पुरिएका हुन् मेरा

लठिम, ह्युलठिम, थुमठिङ र ग्यलठिम

रिमठिम, ठिमपे र ठिमठिगर !!

त्यहीक्रममा ओझेल परेका हुन्

मेरा लबोन र डेबोम्बो 

अम्ची, तम्बा र चोहो 

अनि

गन्बा, मुइमू साथमा ह्युल्बा !!

त्यसपछि बेवारिसे भएका हुन् 

मेरा- ग्योई, गोइलो, छ्योइ र स्ह्युगसँगै

तामाङ म्हरमेनछन आफैँ !!

त्यही पहिरोले बगाएको थियो

मेरो झ्योहो, झ्योमो अनि

नेदा, सिप्दाका थानहरू !!

राजनैतिक चेतको उत्कर्षसँगै

तिनीहरूका लहैलहैमा लागेर

फालेको थिएँ-

आफ्नै ''ह्रुइगी फो ल'' 

साथमा ''रिग्जेनदङ'' पनि !!

नगुमाउनु गुमाइसकेपछि

नलुटिनु लुटिइसकेपछि

नफाल्नु फालिसकेपछि

बल्ल चेत खुलेको हो/तथ्य पत्तालागेको हो-

आफ्नै केसा/ठुङ्सा/बप्सामा

पत्तै नपाइकन आफैँ लुटिएको तथ्य !!

त्यसरी तथ्य उजागर भएकै दिनदेखि

राजनीति विरोधी भएको हुँ !

कसै-कसैका नजरमा ''अराष्ट्रियतत्त्व'' भएको हुँ !!

जो-जसले जे-जसरी 

बुझे/नबुझे पनि

निरन्तर आन्दोलनमा जुटेको छु !

''प्रथमराष्ट्र''को पक्षमा

राजनीतिको विरुद्धमा उठेको छु !!

शब्दार्थ :

नेSपा ल : आफैँ उत्पत्ति भएको देउता, स्वयम्भू ।

प्रथमराष्ट्र : पहिलो राष्ट्र, आदिवासी, इन्डिजिनिष्ट ।

क्रस्स्या :  दिमाग, गिदी

लठिम : देउताको पूजा विधि

ह्युलठिम : गाउँले नियम/विधान

थुमठिम : क्षेत्र विशेष नियम/विधान

ग्यलठिम : शहरको नियम/विधान

रिमठिम : संस्कृति, संस्कार

पेठिम : कार्यविधि

ठिमठिगर : विधिशास्त्र

लबोन : फो ल (कुल)लाई बुझाउने पुजारी

डेबोम्बो : उपचारक, झाँक्री

अम्ची : जडिबुटी विशेषज्ञ

तम्बा : तामाङ संस्कृति, इतिहास तथा काव्यसम्बन्धी ज्ञाता, एक सामाजिक सांस्कृतिक संस्था ।

चोहो : न्यायसम्पादन गर्ने व्यक्ति, न्यायिक संस्था

गन्बा : गन्यमान्य, अग्रज पुरुष

मुइमू : गन्यमान्य, अग्रज नारी

ह्युल्बा : गाउँले

ग्योइ : भाषा 

गोइलो : पोशाक

छ्योइ : धर्म, ग्रन्थ, धर्मग्रन्थ, पुस्तक

स्ह्युग : मुहारको बनौट

म्हरमेनछन : सभ्यता

झ्योहो : पवित्र पुरुषशक्ति 

झ्योमो : पवित्र नारीशक्ति

नेदा सिप्दा : सिमे भूमे भनेजस्तै । जमीनसँग जोडिएका शक्तिहरु ।

ह्रुइगी फो ल : ह्रुइ (थर)सँग सम्बन्धित देउता, कुल ।

रिग्जेन दङ : वंशवृक्ष, वंशावली, पितृका नामावली ।

केसा : जन्मस्थल

ठुङ्सा : उत्पत्तिस्थल

बप्सा : आवाद रहेको स्थल

२८ बैशाख '७६

चाबहिल

Gazal

भन्नै लाज लाग्दो भयो लाखको कुरा !!!
कसोगरी जोगाउनु खै साखको कुरा !?

शिक्षा अनि स्वास्थ्यको'नि व्यापार चल्यो !
हंसै खाने प्रेत बन्यो चाखको कुरा !!!!!!!!!

जुनार छोडौं खुर्सानीमै पर्छन् कीरा !!!!
के पढ्नु र द्राक्षफलम् दाखको कुरा !!

छर्लङ्गै भो आफैँ आफ्नो हुँदोरहेनछ !!
र त भारी लाग्यो नाता साखको कुरा !!

खोज भन्छ- मासिँदैछ संसार अब !!!!
भ्रम रै'छ माया अनि काखको कुरा !!

शब्दार्थ :
साख : इज्जत 
चाख : चाहना, चाहेको
द्राक्षफलम् : अङ्गुर 
दाख : अङ्गुर
साख : एक प्रकारको नाता । पर्ने साइनो; धर्म (धारण गरेको) नाता साइनो र साख नाता साइनो ।
११ बैशाख ७६
सिन्धुलीरातामाटा, सिन्धुली

gajal

समय हो कैले-कैले प्रतिकूल भैहाल्छ !!

धैर्य गरे एकदिन त अनुकूल भैहाल्छ !!!

काँढालाई झेल्न सक्नु पर्छ नि मनुवा !!!!

ऋतुसँगै अवश्य नै फूल फूल भैहाल्छ !!

खराबमान्छे बन्ने चाह कस्को पो होला र ?

मान्छेबाट कैले-कैले साँच्चै भूल भैहाल्छ !!

आफू फूल भए पो त अरू माली बन्छन् !

व्याधा बने मित्र पनि शत्रु हूल भैहाल्छ !!!!

समस्याको खहरे त नदी बन्दै राम्रो हो !!!!

त्यसपछि तर्नलाई त जत्ति पूल भैहाल्छ !!

१९ बैशाख '७६

चाबहिल