हामी, ह्रुइ र हाम्रा भ्रमहरू -१

हामी तामाङ भन्छौं । तामाङ भनेपछि तामाङ हौं । जो जसले जे-जे न/भने पनि तामाङ हौं । यसरी दाबी गर्नु नै तामाङ हुनु हो । जीवनको एकमात्रै दायित्व पनि ! कतिले आदिवासी भन्दै आएका छन् । कोहीले जनजाति भन्न छोडेका छैनन् । कसैले मूलबासी भन भनेर थर्काउँछन् । कोही प्रथमराष्ट्र भन्दै बहसमा उत्रिएका छन् । कहाँको तामाङ ? कसरी तामाङ ? आधार के ? जनसङ्ख्या ? संस्कार, संस्कृति ? भाषा साहित्य र कला ? अँ धर्म नि धर्म ? समाज सञ्चालनको विधि ? अम्मोSSS ठुङ्सा, बप्सा खै ? किपट नि किपट (ग्योर्इग्योत/ग्युर्इ) र गोइलो नि ? कस्सो बिर्सिएन छ यार ! दुःख लाग्छ, धेरैले ह्रुइ खै भनेर सोध्न बिर्सँदैछन् ।

उहिले हाम्रा पुर्खाले तामाङ लेखेका रहेनछन् । भोटे लेख्थे रेन्त । हाम्रै बाजे र ठूलबाले सुनाउनु भएको । र्इSSS तेरो कुरा, एउटा किताब पढ्नु छैन । बीचैमा प्वाक्क बोल्छ यार । उहिल्यै तेह्रौं शताब्दीमै तामाङ लेख्न शुरू गरिसकेका रहेछन् । मुक्तिनाथ गएका छौ ? हो; त्यहाँ गएर खोज त । ठ्याक्कै भेटिन्छ । त्यसैले उहिल्यैदेखि हामी तामाङ हौं । त्यसरी भोटे भनेर तिब्बतीकरण गर्न नपाई है ।

अँS तैँले भनेर हुन्छ नि ? कत्ति खोकेको हो । धेरै खोक्नु भनेको क्षयरोग सङ्केत हो । खासमा भीमशमशेरले तामाङ लेख्न इस्तिहार जारी गरेका थिए । हो; त्यहीदेखि तामाङ भएका हौं । यस्तैमा कोही भन्छन्; हामी त मङ्गोल पो हौं त । महान् मङ्गोल ! मङ्गोलबाट चीन/तिब्बत हुँदै नेपाल छिरेका ! इतिहास पढ्न आउँछ ? खोज्न र पढ्न सिक्नुपर्‍यो नि साथी । मङ्गोलहरू संसारभरि पुगेका छन् । हामीले आफूलाई मङ्गोल भन्नुपर्छ ।

यस्ता तर्कहरू यतिधेरै छन्- सुन्दैमा/सम्झँदैमा रिनिनी टाउको दुखेर आउँछ । यस्सै भनेर चटक्कै छोड्न वा बेवास्ता गर्न गाह्रो भइसकेको छ । अब, लेखको नाममाथि केन्द्रित भएर घस्रन चाहेँ । घस्रनलाई तिमी सर्प हौ र ? तिम्रा गोडा छैनन् ? ''बात कर्ता है'' भन्न पनि सक्नु हुनेछ । पढिसकेपछि, हैन दौडेछ भन्न पनि बेर छैन । कतिले त भीरबाट गुल्टिएछ भन्नेछन् । कतिले त झन्, भीरबाट खसेको श्वास नै रहेनछ । मरिसकेछ भन्नेछन् । केही चाहिँ चुपचाप रहनेछन् । मानौं केही पनि भएकै छैन ।

त्यसैले कर गर्दिनँ । मन लागे पढ्नुस् । पछि पढ्छु भन्ने लागेको छ भने कपी, पेष्ट हुँदै सेभ गर्नुस् । आSSS भन्नुहुन्छ भने, मेरो पनि टाउको दुखाई छैन । ताली वा गाली मेरो चाहना होइन । कसैले दिएछन् भनेपनि, चित्त दुखाउँदिन । अस्लिलतापूर्ण ताली वा गाली चाहिँ मनै पर्दैन । काँढालाई कसैले तिखार्नु पर्दैन । हो; अस्लिलता कसैले दुनियाँका सामू पस्कनु वा सिकाइरहनु पर्दैन । त्यस्तो कार्य भनेको काँढालाई निखार्नु हो । सिधासिधा मुर्खतापूर्ण हर्कत् हो ।

लौ अब, विषयतिर प्रवेश गरौं । हो; सबैले हामीलाई तामाङ भन्छन् । हाम्रो दाबी पनि त तामाङ नै हो । कतिले भोटे भन्न छोडेका छैनन् । मानौं तामाङ कहिल्यै पनि नेपाली थिएन । अहिले पनि नेपाली होइन । भोलि पनि नेपाली हुने छैन । यिनीहरू भोटे भाषा, धर्म, संस्कार, संस्कृति र पोशाकमा रमाउँछन् । नेपाल नाम नै यिनलाई मन पर्दैन । त्यसैले यो देशलाई काँक्रोसरि चिर्न खोज्दैछन् । अब हामी यस्ता झ्यास कुरामा अल्झिनु हुन्न । अघि बढ्नु पर्छ । पाइला चाल्नु पर्छ । त्यसो भए हामी को हौं भनेर चिन्न सक्नु पर्छ । त्यसका लागि को होइनौं भन्नेमा स्पष्ट हुन जरुरी हुन्छ ।

वास्तवमा, हामी तामाङ मात्रै होइनौं । महान् तामाङ हौं । हो; हामी हिन्दू होइनौं । बाहुन होइनौं । क्षत्री वा खस पनि होइनौं । प्रथमराष्ट्र (आदिवासी)हरू मध्येको एक तामाङ हौं । 'नेपाल' नाम तामाङ बोनभाषाबाट जुराएका थिए । ''ने'Sपा'' अर्थात् 'आफैँ उत्पत्ति भएको' र ''ल'' अर्थात् 'देवता' । त्यही ''ने'Sपा ल''नै 'नेपाल' हुन पुग्यो । त्यही 'नेपाल'लाई 'स्वयम्भू' भनेर संस्कृतकरण गरेका हुन् । 'नेपाल' ठूलो हुँदै आएपछि जन्मको ''ने'Sपा ल'' भनिएको आफ्नै नाम बिर्सेर अघि बढ्यो । मानौं त्यो बाल्यकालको सम्झन नमिल्ने विषय थियो । शैशवकालमा प्रयोग गरेको थाङ्ना थियो । ठूलो भएपछि कसले किन पो खोज्छ र ? खोजेछन् भनेपनि के काम ? अनि त अनि, 'नेपाल' तामाङको सन्तान भएर पनि तामाङदेखि टाढा हुन पुग्यो । मानौं, छोरो थियो; बुहारीले खोसी । छोरी थिई; ज्वाइँले कुदायो । विचरा आमाबाउ अनाथ भए । नेपाल नामको सन्दर्भमा तामाङ राष्ट्रले यस्तै दुर्दशा भोग्दै आएको छ । बाँकी आफैँ खोज्न सक्नु हुनेछ ।

तामाङ बन्न/भन्न/हुन के चाहिन्छ ? के र कुन-कुन मापदण्ड पूरा गरेपछि तामाङ हुन सक्छ ? यो आधारभूत प्रश्न हो । केही वर्षअघि 'तामाङ लेखौं अभियान' पनि चलाएका थिए । ह्रुइ मात्रै लेख्न हुन्न रहेछ । ह्रुइ मात्रै लेख्नाले तामाङको जनसङ्ख्या कम देखियो । बर्बादै भयो । यस्तै मान्यताको विकास गरेका थिए । त्यसैले गर्वका साथ तामाङ लेख्न आह्वान गरेका थिए । अझै भनौं ह्वीप जारी गरेका थिए । त्यही मोडबाट मोडिएर अघि बढ्ने क्रममा कतिले आफ्नै ह्रुइ चाहिँ त्यतै कतै झारे । कतिले त उहिल्यैदेखि तामाङ मात्रै लेख्दै आएका रे । त्यसपछि, तामाङ भनेर चम्किए । ह्रुइरी बप्पा ह्रुइगी फो ल गुमनाम ओढारमा थन्किए । कतिस्थानकाले स्वाँगे/ङरु परम्पराबाटै बेखबर समाज शुरू गरेका पनि भेटिएका छन् ।

ह्रुइ लेख्नेलाई सक्तो श्राप्ने पनि छन् । सात्तो खाने अनि हप्काउने दप्काउने पनि छन् । मै हुँ भन्दै हुङ्कार गर्ने पनि छन् । ती सबै गलत सावित हुँदैछन् । न पहिलेको अवस्थामा फर्कन सक्नु; न अगाडि नै बढ्न सक्नुको अवस्थामा अडि्कएका छन् । कतिले हलो अड्काएर गोरु चुट्न पाएका छन् । त्यसैद्वारा कामधन्दा चलेको छ । चलाएका छन् । ठूलै मान्छे भएका छन् । फेरि पनि, स्पष्ट हुनुपर्छ- हामी हिन्दू होइनौं । बाहुन वा क्षेत्री होइनौं । राज्यसत्ता भन्ने चिज हाम्रा वा हाम्रा निमित्त होइन । त्यो त हाम्रा पूर्वजन्मको चिहान हो । हाम्रा पुर्खाका गर्दन रेटिएको र अस्मिता लुटिएको लोदर क्षणको उपज हो ।

त्यसो भए हामी को हौं त ? हो; हामी महान् तामाङ हौं । हामी मङ्गोल होइनौं । हामी तिब्बती वा चीनिया पनि होइनौं । हामी त, हामीबाट खोसेर नेपाल नामक देश बनाएका भूमिको आदिवासी हौं । ताम्सालिङको आदिवासी अर्थात् प्रथमराष्ट्र हौं । यहीँको भूमिपुत्र हौं । भूमि (ठुङ्सा/बप्सा) हाम्रो पिता हुनुहुन्छ । दिनी/धिनी (सूर्य) हाम्रा आमा हुनुहुन्छ । ह्रुइ हाम्रो आधार चिनारी हो । ह्रुइरी बप्पा ह्रुइगी फो ल हाम्रा ह्रुइको दसी प्रमाण हो । लबोन (लप्तबा/लप्थाबा/केकेलबोन) हाम्रा ह्रुइगी फो ल को आधिकारिक पुजारी हो । लबोन तामाङको पहिलो सांस्कृतिक संस्था पनि हो ।

यसप्रकार ह्रुइलाई दोस्रो दर्जामा राखेर तामाङ हुन सक्तैनौं । हामी तामाङ हौं किनकी हामीसँग ह्रुइ छ । ह्रुइ सम्बन्धी आफ्नै मौलिक व्यवस्था छ । यदि कसैको ह्रुइ छ भने त्यो तामाङ मात्रै हो । यहाँ ह्रुइलाई नै थर पनि भन्छौं । स्मरणीय तथ्य- थर भनेको ह्रुइ होइन रहेछ । ह्रुइ भनेको थर होइन रहेछ । यत्ति पनि नबुझ्ने/नबुझेका/बुझ्न नसक्ने कोही छौं ? छौं भने; त्यस्ताले बुझ्ने प्रयास गरौं । चाहना छैन भने बकबक नगर्दा राम्रो हुन्छ । स्वाँगे अर्थात् ङरु (ङारु), दाजुभाइ र कुटुम्बको भेद खुट्याउन नसक्नेले हल्ला गर्ने जमाना गइसक्यो । अबको नयाँ जमानामा त्यस्ता कुराले काम चल्दैन । ह्रुइ र फो ल चाहिँ कसरी नयाँ भन्ने प्रश्न जायज हो । यसको आफ्नै कारण छ । त्यो जुन घाम जत्तिकै छर्लङ्ग छ । बुझेर बुझ पचाउनेलाई उत्तर दिएर काम बन्दैन । बुझेकालाई बुझाइरहन आवश्यक छैन ।

तामाङ हुन आवश्यक तत्त्वहरू माथि छलफल गरि हेरौं । तामाङ हुन त- गोइलो (ड्रेस/पोशाक), भाषा, भूमि, संस्कार, संस्कृति र इतिहास चाहिन्छ । तामाङ स्ह्युक (मुहार/जिउडाल) चाहिन्छ । जिभ्रोमा तामाङपन चाहिन्छ । संस्कार संस्कृतिमा तामाङत्त्व चाहिन्छ । तथापि, पोशाक लगाएर मात्रै तामाङ हुन सक्तैनौं । त्यसमाथि तामाङ ड्रेस भनेर ल्याएकालाई पनि ल्होछर ड्रेसमा परिणत गर्नेहरूले फुइँ नलगाउँदा हुन्छ । तामाङ भाषा बोल्दैमा तामाङ भइँदैन । तामाङइतरका इष्टमित्रहरू धेरै हुनुहुन्छ; जो तामाङ भाषा प्रष्टसँग बोल्नु हुन्छ ।

धर्म (सामान्यतः जुन अर्थमा समाजले बुझेको छ)ले पहिचान दिन्छ पनि दिँदैन पनि । हिन्दूधर्म चाहिँ पहिचानमूलक धर्म हो । हिन्दूत्त्व जन्मतः वा जन्मसिद्ध हुन्छ । बाउ या आमामध्ये कम्तिमा एकजना त केही गरेर हिन्दु हुनै पर्छ । सकेसम्म बाउ हिन्दू हुनुपर्छ । बाउआमा दुवै हुनु सबैभन्दा उत्तम हुन्छ । हिन्दूका सन्तान भएर मात्रै हिन्दू हुँदैन । जीवनसंस्कार हिन्दूविधि अनुरूप हुनुपर्छ । त्यसका लागि बाहुन पुरोहितको प्रयोग आवश्यक हुन्छ । जीवनका आरोह अवरोधहरू पार गर्ने क्रममा संस्कार संस्कृतिगत अन्यौलता हुन सक्छन् । त्यस्ता बेला हिन्दू पुरोहित/पण्डितको शरणमा जानुपर्छ । त्यसपछि बल्ल हिन्दू हुन्छ ।

यसप्रकार हिन्दू भन्ने गरेको धर्म चाहिँ पहिचानको आधार हो । अन्य धर्म भनिएकाहरू; जस्तै : बौद्ध, ख्रिश्चियन र मुस्लिम लगायतका पहिचानमुलक धर्म होइनन् । यी धर्ममा जातीय, नश्लीय वा वंशीय बार हुँदैनन् । जो जसले पनि सहज प्रवेश गर्न सक्छन् । धर्मका अनुयायी बन्न सक्छन् । त्यसकारण यी धर्महरू पहिचानको आधार होइनन् । यिनमा प्रवेश गर्न निश्चित प्रक्रिया र (कर्म) तोकिएका हुन्छन् । त्यही कर्म अर्थात् संस्कार पूरा गरेर प्रवेश गर्न सकिन्छ । बौद्धमा प्रवज्ज्या (टप्चे) र ख्रिश्चियनमा 'बातिप्सा' गरेपछि प्रवेश हुन्छ ।

तर जन्मतः अहिन्दूले कहिल्यै हिन्दू बन्न सक्तैनन् । त्यसैले चीनमा पुगेको हिन्दूधर्म फस्टाउनै सकेन । यस्तैगरी तामाङको बोन (लबोन) पनि हिन्दूधर्मजस्तै आन्तरिक (न्हङ्पा) धर्म हो । जसले बाह्य (ङ्हन्पा)लाई प्रवेश गर्न दिँदैन । फो ल का पूजा गरेको बेला आफ्नै भाषाको प्रयोग गर्छन् । अन्य भाषा र नश्लका व्यक्तिलाई प्रवेश दिँदैनन् । यी दुवैका कतिपय मान्यता र विश्वासमा समानता पाइन्छन् । त्यसैले कतिपय मान्छे झुक्किन्छन् । कतिले बोनलाई नै बोम्बो हुँदै धामी झाँक्रीमा झार्छन् । त्यसपछि हिन्दूको शाखा भन्छन् । धर्मको मानवशास्त्रीय उद्विकाससम्बन्धी अध्ययनको कमीका कारण यस्तो मान्यता बनेको हो । हिन्दूधर्मको जन्म हुनुभन्दा धेरै-धेरै वर्षअघि नै बोन वा शामन भन्नेको उदय भएको थियो । त्यो भनेको बोम्बो थियो । त्यसैको सुधारिएको स्वरूप चाहिँ हिन्दू हो । यसको प्रमाण भने अघिल्ला केही लेखहरूमा पस्किसकेको छु ।

तामाङ राष्ट्र हो । यसको आफ्नै नितान्त बेग्लै र आफ्नै धर्म छ । त्यो फो ल मान्ने धर्म हो । त्यसको पुजारी/पण्डित भनेको लबोन हो । यसको आफ्नै ह्रुइ छन् । अहिले दुर्इसयको हाराहारीमा ह्रुइ स्थापित छन् । ह्रुइसहितको तामाङले ह्रुइगी फो ल मान्छन् । दुःखको पक्ष- ह्रुइगी फो ल लाई फालेर तामाङ बन्ने दीवास्पप्न देख्नेका सङ्ख्यामा वृद्धि हुँदैछ । तिनीहरूले नै पहिचानको मुद्दा बोकेका छन् । तिनीहरूबीच ह्रुइगी फो ल फाल्नेका सङ्ख्या धेरै भएकोले पनि आन्दोलनले लक्ष्य प्राप्त गर्न सकिरहेको छैन ।

यहाँ ह्रुइगी फो ल फाल्दैमा आन्दोलन कसरी कमजोर बन्छ भन्न सक्नु हुनेछ । भन्न खोजेको- ह्रुइगी फो ल छोडेपछि आफ्नै पहिचान भुल्ने क्रम शुरू हुन्छ । म को हुँ भन्ने बुझ्न म को हैन भन्ने बुझ्नुपर्छ । ह्रुइगी फो ल फालेपछि यी सबै तथ्यहरू दोस्रो दर्जामा खस्न पुग्छ । पहिलोको रनाहमा दोस्रोले कहिल्यै पालो पाउँदैन । अनि कामकुरो एकातिर ! कुम्लो बोकी ठिमीतिर भनेजस्तै हुन्छ । यहाँ यस्तै भएको छ । पहिलो पक्षले नै साकार स्वरूप प्राप्त नगरेपछि दोस्रो सकिन्छ । पहिचानको मुद्दा यसै कारण समाप्त हुँदैछ ।

पहिचान भुलेपछि कोही पार्टीका कार्यकर्ता भएका छन् । कोही नेता पनि बनेका छन् । कोही हिन्दू, कोही ख्रिश्चियन भएका छन् । कसैलाई हिन्दूराजा चाहिएको छ । कसैलाई चुनावमा टिकेट चाहिएको छ । कसैको राजदूत बन्ने सपना छ । कसैले चाहिँ मन्त्री भएर हेलिकोप्टर चढ्ने लक्ष्य बनाएका छन् । त्यसरी नै पहिचानको मुद्दा अलपत्र पारेका छन् । कोही आदिवासी भन्दैछन् । कोही जनजाति भन्न छोड्दैनन् । कोही मूलबासी हौं भन्दै रुमलो गर्दैछन् । कोही मङ्गोल भनेर कराउँदैछन् । यसप्रकार तामाङ प्रथमराष्ट्र भन्ने तथ्यदेखि बेखबर बनेका छन् ।

एक समयमा मङ्गोलका जङ्गेज खान देखिएका थिए । संसार हल्लाएका थिए । तिनैलाई अवचेतन दिमागमा राखेर कुदेका छन् । परिणामतः मङ्गोल भन्ने बित्तिकै वीरताको सागर उर्लिएर आउँछ । तामाङ भन्ने बित्तिकै सुख्खा बगरमा परिणत हुन्छ । यी सबै शक्तिका भक्ति गर्ने मेलोमेसो हुन् । अरूका भरपर्ने र आफैँमा दृढविश्वास नभएको प्रमाण हो । शक्तिलाई नै मान्ने हो भने मङ्गोल कमजोर भइसकेको छ । चीनले संसार हल्लाउँदैछ । त्यसोभए चीनियाँ वा चाइनिज भनौं न । म्यान अर्थात् (MAN = Mongolian, Aryan, Negroid)को सट्टा क्यान अर्थात् (CAN = Chinese, Aryan, Negroid) भनौं न । हामी सक्छौं भनौंन त ।

त्यसैले, पहिचान भनेको त आफ्नो परिचय दिन समेत अन्यका साहारा लिनेले उकास्न सक्ने कुरा होइन । साँच्चैको तामाङले त चीन, तिब्बत र मङ्गोलको आधारमा होइन । आफ्नै ठुङ्सा र बप्साको आधारमा अनि ह्रुइ र ह्रुइगी फो ल को आधारमा आफ्नो पहिचान बुझाउन सक्नुपर्छ । वास्तवमा हामी प्रथमराष्ट्र हौं । त्यसैले मङ्गोल मात्रै भन्दा सीमाक्षेत्र खुम्चिन्छ । प्रथमराष्ट्र भनेर उठ्दा संसार हाम्रै हुनेछ । पूर्वीय र पश्चिमा हाम्रो मान्यता होइन । हामी प्रथमराष्ट्र हौं । कोही पूर्वीय र पश्चिमा होइनौं । त्यसैले हामी प्ल्युरिभर्सल शब्द मन पराउँछौं । युनिभर्सल शब्द आउटडेटेड भइसकेको छ । यो तथ्य नबुझ्नेका पछि लागेर असली मुक्ति सम्भव छैन ।

विश्वमा धेरै राष्ट्र (आदिवासी, प्रथमराष्ट्र, भूमिपुत्र) छौं । ती मध्ये तामाङ पनि एक हो । तामाङको ह्रुइ छ । प्रत्येक ह्रुइको ठुङ्सा र बप्सा छन् । कतिले किपट पनि भन्ने गरेका छन् । वास्तवमा ठुङ्सा र बप्सा मुख्य हो । प्रत्येक ह्रुइको ङरतिम (मूलचुह्लो) छन् । ती सबै हालको ताम्सालिङ भनिएको क्षेत्रमा पर्दछन् । त्यसकारण तामाङको इतिहास छ । भाषा, संस्कार, संस्कृति सहितको लोकवार्ता छ । त्यसैले तामाङ भनेको यहाँको पहिलो बासिन्दा हो । यसर्थ ताम्सलिङमा तामाङले अग्राधिकार प्राप्त गर्नुपर्छ । यसको अर्थ ताम्सालिङबाट अन्यलाई खेद्ने भन्न खोजेको चाहिँ होइन ।

यसप्रकार हाम्रो आधार भनेको ह्रुइ हो । प्रत्येक ह्रुइको ह्रुइगी फो ल हुन्छन् । ठाउँ विशेष एउटै ह्रुइका ह्रुइगी फो ल पनि फरक हुन सक्छन् । एउटै ह्रुइ भनेको दाजुभाइ हो । स्वाँगे वा ङरु भनेको दाजुभाइ वा सो सरहको हो । कुटुम्बबीच विहेवारी चल्छ । बिर्सन हुँदैन कि- एउटै ह्रुइको फो ल पनि फरक हुन सक्छन् । बसाइँसराइको क्रममा त्यस्तो हुनु स्वाभाविक हो । त्यस्तैगरी बसाइँसराइकै क्रममा एउटा ह्रुइ अर्को स्थानमा पुगेपछि अर्कै नामबाट चिनिनु सामान्य हुन्छ । कालान्तरमा त्यसरी चिनाउने परिचयबोधक नाम नै पछि ह्रुइको रूपमा स्थापित भएका हुन् । उदाहरणको लागि लिऔं- दोङको सन्तान नै बसाइँसराइको क्रममा मम्ब भयो । मम्ब बनेपछि पनि बसाइँसराइ रोकिने कुरा भएन । त्यही मम्बबाट अर्को हाँगो झाङ्गियो । त्यसक्रममा घरा बन्यो । अब दोङ, मम्ब र घरा भनेको स्वाँगे होइनन् । यी त एउटै हुन् ।

तेमालमा जानुस् त- त्यहाँ ह्रेञ्जेनदोर्जे राजा भन्ने विश्वास रहेको छ । उनका सन्तानहरू अहिले पनि छन् । कोही दोङ लेख्छन् । कोही बल लेख्छन् । कतिले दोङ र बल नभएर गङ्दन हो पनि भन्छन् । अब तिनलाई स्वाँगे, ङरु कि दाजुभाइ के भन्ने ? प्रायःजसोले स्वाँगे मानेका छन् । तिनीहरू सबै ह्रेञ्जेनदोर्जेकै सन्तान हुन् । यो अत्यन्त मननीय उदाहरण हो । त्यस्तैगरी लोप्चन र लोप्चेन एउटै हो । लोप्चेनबाट चोथेन लगायतका अन्य केही ह्रुइ बनेका छन् । ती सबै लोप्चेन नै हुन् । त्यसैले ह्योञ्जन र बोम्जन लगायतकाका स्वाँगे हुन् ।

स्वाँगे भन्छन् । कोहीले ङरु भन्छन् । ङरुलाई नै ङारु पनि भनेका पाइन्छन् । त्यसैलाई थेSमेखोर पनि भन्छन् । यी शब्द र अर्थका बारेमा मतैक्यता पाइँदैन । कसैका लागि आमाहरू दिदीबहिनी मात्रै हुन सक्छन् । कसैका लागि मितेरी साइनो मात्रै हुन् । कसैका लागि वैवाहिक सम्बन्धका लागि उपयुक्त कुटुम्ब भइरहेका पाउँछौं । यी शब्दहरूमध्ये जुनको प्रयोग गरेपनि, आपसमा विवाह गर्न नमिल्ने ह्रुइ हुन् । तर बुझेर पनि बुझ पचाउन थालेपछि समस्या जन्मिनु स्वभाविक हो । समाधानको पाटो भने जटिल बन्दै गइरहेको देखिन्छ ।

नेपालको नाम नेपाल रहेको बारेमा खोज्नेहरू तिब्बतमा पुग्छन् । चीनमा पुग्छन् । हिन्दूका शरणमा छाँद हाल्छन् तर यहाँको प्रथमराष्ट्र तामाङदेखि बेखबर रहन्छन् । अनि त अनि निकालिएका निष्कर्ष पनि झ्यास मात्रै बन्न पुग्छ । त्यसैगरी ह्रुइ तथा स्वाँगे वा ङरु सम्बन्धी समस्या हुनु स्वाभाविक हो । त्यस्तो अवस्थामा कसले के भन्यो वा लेख्यो वा तिब्बतमा के छ वा बौद्धले के भन्छ भनेर खोज्नु मुर्खता हो । तामाङ ह्रुइका ठुङ्सा, बप्सा छन् । ङरतिम छन् । त्यही ङरतिममा गएर खोज्ने हो भने समस्या तुरुन्त समाधान हुनेछन् तर हामी भडि्कएर टाढा पुग्छौं । मानौं विना खोज्दै हराएको कस्तुरी हौं ।

ङरतिम नै भुलिसकेपछि हराउनु कुन अनौठो भयो र ? त्यसपछि स्वाँगे चेलीलाई चेलीको सट्टा तरुनी पो देख्न थाल्छौं । बरु स्वाँगेलाई बङ्ग्याउँदै गलत व्याख्या गरेरै पनि स्वाँगेचेलीलाई श्रीमती बनाउन खोज्छौं । स्वाँगे माइतीलाई सपनाको राजकुमार देख्न थाल्छौं । विवाह गर्न हुन्न भन्नेमाथि प्रमाण पेश गर्न डाडो चुनौती दिन्छौं । कहाँ लेखिएको छ ? तिमीले भन्दैमा मान्नुपर्ने के ? ठूल्ठूला स्वरमा चिच्याउँछौं । हिजो अञ्जानमा गल्ती त भइसकेका छन् । तिनलाई के गर्ने ? बच्चा जन्मिइसके । ती बच्चाको के दोष ? त्यस्ता बच्चाको घाँटी निमोठ्न मिल्छ ? स्वाँगेबीच विवाह गर्दैमा उसले आफ्नो पुर्खौली ह्रुइ किन लेख्न नपाउने ? यस्तै प्रश्नको बाढी ल्याउँछौं ।

यी सबैका सहज समाधान पाइन्छन् । हिजो भएका कमी कमजोरी नजानेर भएछन् । अब कमजोरी नगरौं भन्ने हो । हिजो मान्छे मारेर हिँड्यौं होला । नीच कर्म गर्‍यौं होला । हिजो गरी त सकियो । अब किन नगर्ने भन्नु हुँदैन । अब सच्चिनु पर्छ । गल्ती गरेपछि गल्तीको महशुश गर्नु ठूलो हो । गल्ती भन्ने थाहा पाएपछि सच्चिनु दोषबाट मुक्तिको मार्गमा प्रवेश गर्नु हो । तर हिजोदेखिको वा नानीदेखिको बानी भएकोले छोड्दिनँ भन्नु आपराधिक मानसिकताको चिनारी हो । नियतको कुरा हो । तामाङ समुदायलाई विकृत बनाउने कार्य हो ।

स्वाँगे, आमाथेSमे (बैनौलो), मम्थेSमे, लेङ (मितेरी) आदिको अर्थ र महत्त्व बुझ्नु, बुझाउनु तामाङको पहिलो कर्तव्यमध्येको एक हो । कम्तिमा पनि, आफ्नो दाजुभाइ, स्वाँगे चिन्नु; आमा र मम्थेSमेका बारेमा जानकारी राख्नु तामाङ बन्ने पहिलो कक्षा हो । ह्रुइगी फो ल मान्नु भनेको जीनप्युरिटीलाई कायम राख्नु हो । जीनप्युरिटीमा अडिक रहनु नै फो ल पूजामा पनि सबैभन्दा माथिल्लो दर्जाको पूजा हो ।

यही बुझ्न खोज्नु, बुझ्नु र सोही अनुसार अघि बढ्नु पहिचानको आन्दोलनमा प्राण भर्नु हो । पहिचान स्थापित गर्नु गराउनु भनेको- पुर्खाप्रतिको असिम श्रद्धा अर्पण गर्नु हो । आफ्नै शीर उठाउनु वा भ्लतेन (माङ्गेना) गर्नु हो । भावी सन्ततिका लागि आधार निर्माण गर्नु हो । त्यसैले यत्ताउत्ति भड्किने होइन । दत्तचित्त भएर लागौं । महान् पुर्खाका आशिरवाद प्राप्त गरौं । नयाँ इतिहास लेखनमा आफ्नो तर्फबाट योगदान पुर्‍याऔं ।

मिशन ह्रुइगी फो ल

- गोले केआर चालिसेली

१६ साउन '७६

चाबहिल

पुनश्च : हामी, ह्रुइ र हाम्रा भ्रमहरू -२ को प्रतीक्षा गर्नु होला ।