जे देखेँ बुझेँ; त्यस्तै लेखेँ !!!

उद्घाटनको एक दृश्य

तेस्रो तामाङ ज्ञान महोत्सव सम्पन्न भएको छ । यसले समाजमा एक किसिमको तरङ्ग दिएको छ । केही पत्रपत्रिकाले समाचार पनि छापेका छन् । साँच्चैमा ऐतिहासिक महोत्सव भएको छ ।

हरेक कार्यको सकारात्मक र नकारात्मक पक्षहरू हुन्छन् । त्यसले केही न केही मार्गनिर्देश गरिरहेकै हुन्छन् । भोलिका लागि सुझाव दिएका हुन्छन् । यो महोत्सवले पनि त्यस्तै गरेको छ ।

धेरैका गुनासो गोष्ठीपत्र धेरै तर छलफल न्यून भयो । परिणामतः निष्कर्ष निकाल्ने अवसर आएन । मलाई लागेको चाहिँ यो ज्ञान महोत्सव थियो । तामाङ ज्ञान, तामाङले बुझ्ने ज्ञान, ज्ञानको उदय, विस्तार तथा समाप्ति कसरी हुन्छ; साथै अन्यकासँग यसको सम्बन्ध र फरक के कस्ता रहेकाछन् भन्ने स्थानबाट प्रवेश गर्नुपर्ने थियो । तथापि तामाङ समाज र संस्कृति, राजनीति र विकास साथै प्रदर्शनकारी कलामाथि मात्रै गोष्ठीपत्रहरू प्रस्तुत् गरिए ।

साँच्चैमा तामाङले जीवन र जगत्लाई कसरी हेर्छ ? यसको विश्वदृष्टिकोण के हो ? यसको लागि समाज र संस्कृति के हो ? चराचर जगत्लाई कसरी बुझ्छ र कसरी अन्तरक्रिया गर्छ ? यी प्रश्नहरू पनि हुन सक्छन् भन्नेतिर कसैले सोच्दै नसोचेको देखियो । त्यसकारण कसैले ''यस्ता कार्यक्रम हुन्छन् सकिन्छन्'' भनेछन् भने ''त्यो तर्कमा दम छ'' भन्नेछु ।

सहभागीहरू

आयोजक संस्थाहरूमध्ये म आफैँ संलग्न तीन संस्थाहरू थिए । एस.सि.आर.सि., तामाङ स्रष्टा समाज र तम्बा सङ्घ नेपाल ! त्यसकारण यो दोषको भागिदार आफैँलाई पनि ठान्छु । मेरो मतमा- तामाङ ज्ञान खोज्ने भनेको राजनीति, अर्थनीति र विकासनीति जस्ता विधाबाट होइन किनकी ती सबै द्वितीय स्रोत मात्रै हुन् । प्रथम स्रोत भनेको बोन (लबोन, डेबोम्बो, अम्ची), तम्बा र लम (लामा)का मान्यता, सिद्धान्त र दर्शन हुन् । ती सबैबाट सबैजना बेखबर रहेको स्पष्ट भयो ।

ज्ञानको सदुपयोग गर्नुपर्छ । कसैले गलत प्रयोग गर्दैमा ज्ञान आफैँमा गलत हुँदैन । बोनको बारेमा अत्तोपत्तो नभएकाले बोनमाथि प्रहार गर्दैछन् । तम्बालाई जङ्गली मान्नेहरू पनि छँदैछन् । लमलाई गाली गर्नेहरू कम्ता छैनन् । छोँडा र बोक्सी त भन्नुपनि हुँदैन । कसैलाई भनेमा कानून लाग्छ । तथ्य चाहिँ के हो भने- बोम्बो, तम्बा, लम, छोँडा र बोक्सी भनेको ज्ञान हुन् । अहिले छोँडा र बोक्सी ज्ञान शायदै पाइएलान् । बोन र तम्बा ज्ञान समेत अन्तिम अवस्थामा छ । लम आफैँमा पार्टीहरू जसरी फुटेर फरक-फरक धारबाट बग्न खोज्दैछन् ।

मेरो तर्क हो- बोम्बो, छोँडा र बोक्सी ज्ञानको मानवशास्त्रीय गहन अध्ययनपछि एक नयाँ औजार (दर्शनसहितको) तयार हुन्छ । त्यसलाई अहिलेको लागि तामाङ 'चक्रब्यूह' पनि भन्न सकिन्छ । त्यसको अनेक संस्करणहरू विकास गर्न सकिन्छ । तिनका आधारमा तामाङ ज्ञानले संसारमा रहेका अन्य ज्ञानलाई माथ गर्ने शक्ति प्राप्त गर्नेछ तर अब यस्तो कुरा गर्नेलाई खुस्केट नभन्लान् भन्ने छैन ।

तामाङले प्राप्त पर्यावरणमा कसरी अनुकूलित हुँदै आएको छ ?  कस्ता रणनीति अवलम्बन गरेका छन् ? यिनीहरूका दिमागी हार्डवेयरको बनौट कस्तो छ । कस्ता सफ्टवेयर मात्रै ग्रहण गर्छ र गर्दैन ? यी प्रश्नका उत्तर नदिने महोत्सवलाई ज्ञान महोत्सव कसरी भन्ने ? यही प्रश्नका उत्तर कसले दिने ? ठिकै छ- अर्को पटकदेखि खोज्ने प्रयास गरम्ला । कम्तिमा ढोका खोल्ने काम भयो तर यस्ता महोत्सवहरू अर्काको संस्कृतिको तिर्खाले व्याकूल काकाकूल मात्रै नहुन् भन्ने कामनासम्म गर्न खोजेँ ।

अर्को कमजोरी पक्ष भनेको व्यवस्थापनको थियो । त्यसको आफ्नै कारणहरू पनि थिए । आयोजकदेखि सहभागी सबैका तर्फबाट कमजोरी स्वाभाविक मान्ने बानी नै परिसकेकाले यस्ता तथ्यहरू नदेख्न पनि सक्छौं । समाचार सङ्कलन साथै प्रकाशन गर्नेहरूले पनि आफ्ना र चिनेका मान्छेकै मात्रै नाम तथा संस्था उल्लेख गर्दारहेछन् । मनपर्ने तथा आफ्ना मान्छेले प्रस्तुत् गरेका कुरा समेत उल्लेख गर्दा धेरैका नाम समेत लेख्न नभ्याएका भन्ने स्पष्ट देखियो । कथित मूलधारका पत्रिकाहरूमा समाचार देखेर प्रायःले भूर्इँमा टेक्न बिर्सेँदै थिए तर तामाङका अनलाइनहरूमा समाचार प्रकाशित भएको बारेमा कसैले चर्चा नै गरिरहेका थिएनन् ।

ज्ञान महोत्सवमा तम्बाहरू सङसेरकेम गर्दै

हुँदा-हुँदा समापन पश्चात् प्रकाशित प्रेस विज्ञप्तिमा प्रस्तोताहरूका नाम दिने क्रममा एक संस्थाका मानिसका मात्रै उल्लेख गरेका देखियो । कम्तिमा पनि चार वटै सत्रका प्रतिनिधित्व हुने गरी नाम राख्दा राम्रो हुने थियो । यस्ता कार्यले अर्को पटक सहभागिताका लागि गाह्रो पार्न सक्छ भन्ने मत पनि देखियो ।

पहिलो सत्रका सत्राध्यक्ष लेखक तथा अनुसन्धाता परशुराम तामाङले ज्ञानको सङ्कलन सँगै थ्योराइजिङको कुरा उठाउनु भएको थियो । त्यो सामान्य तर्क मात्रै थिएन । त्यहीँ तथ्यमा तामाङ समाज आजसम्म पनि चिप्लँदै आएको छ । यसपालि पनि नराम्ररी चिप्लिएको स्पष्ट देखियो ।

अतिथिलाई आसन ग्रहण गराउने  साथै कि-नोट स्पीकरका हकमा पनि केही कमजोरीहरू देखिए । यस्ता कमजोरीहरू प्राविधिक रूपमा पनि दोहोरिइरहने हुँदारहेछन् । यद्यपि, त्यसले पनि ठूलै भूमिका खेल्न सक्छ । गोष्ठीपत्रका हकमा पनि कुन र कसको चाहिँ तामाङ ज्ञानसँग कति नजिक या टाढा रह्यो भनेर छुट्याउन सक्ने खुबी कसैमा पनि देखिएन । प्रश्न गर्नेहरूले पनि प्रश्न गरेका वा गोष्ठीपत्र प्रस्तुत् गरेका भन्ने छुटाउन गाह्रो थियो । प्रश्न सोध्न समय दिएकामा कतिपयले त विषयान्तर बकबक गरेका पनि देखिए । सत्राध्यक्षले नै विषान्तर हुँदै तामाङको उछितो काढेको गुनासा पनि सुनाउँदै थिए ।

सकारात्मक कुरा सकारात्मक नै हुन्छ । कहिले कसैका लागि नकारात्मक पनि नहोला भन्न सकिन्न । त्यसैले होला, धेरै जसो नकारात्मक कुरा गर्दछौं । तामाङ ज्ञान महोत्सवको सकारात्मक पक्षहरू पनि नभएका होओइनन् । लोकोत्तर लोकवादी विचार समूहले आजभन्दा पाँच वर्षअघि नै तामाङ ज्ञान दिवसको शुरूवात गरेको थियो । उसको अनुसार गोने ङ्ह्य नै तामाङको ज्ञान दिवस हो । त्यही बेला बोम्बो र लमहरू जागृत भएका हुन्छन् । ज्ञान दिने र लिने उत्सव मनाउँछन् । तामाङ ह्युल्बाले सक्रिय भूमिका खेलेको हुन्छ ।

तामाङ साहित्य सम्मेलन अघिदेखि नै तामाङ ज्ञान महोत्सवको कुरा उठाएका थियौं । त्यतिखेर कति साथीहरूले नाकनिक गरेका थिए । आज तेस्रो तामाङ ज्ञान महोत्सव सम्पन्न भएको छ । शीर्षक 'तेस्रो तामाङ ज्ञान महोत्सव' रहेको थियो । लोगोमा हेर्दा 'तामाङ तेस्रो ज्ञान महोत्सव' जस्तो पनि देखियो । वास्तविकता चाहिँ तामाङ ज्ञान सम्बन्धी तेस्रो महोत्सव थियो । अझै भन्नुपर्दा, यो पहिलो महोत्सव थियो किनकी यसअघिका चाहिँ तामाङ ज्ञान महोत्सव थिएनन् । त्यसबेला ल्होछार शब्द जोडेका थिए । हुन त यसरी विवाद गर्नुपर्ने विषय होइन । फेरि पनि, स्पष्ट भएर जानु राम्रो हुनेछ भनेर मात्रै हो ।

तामाङ ज्ञानको महोत्सव सम्बन्धमा तामाङ साहित्य एकेडेमीको गठन अघिबाट धनप्रसाद तामाङ, पेमा मोक्तान र खोजराज गोलेले विषय उठान गरेका थियौं । त्यसैका लागि साहित्य एकेडेमीका कुरा गरेका थियौं । त्यतिखेर पनि साहित्य एकेडेमी गठन गरेमा रगतको खोला बग्नेछ । आपसमा झगडा हुनेछ भनेर केही साथीहरू उफ्रँदै थिए । अहिले पनि दृश्य झल्झली देखिरहन्छु ।

सारा अप्ठेरा पार गरेर एकेडेमी गठन भएको थियो तर अगाडि बढाउने क्रम नै समाप्त भएर गयो । यहाँ भन्न खोजेको यत्ति मात्रै हो कि तामाङ ज्ञान महोत्सवको कुरा उठाउने धनप्रसाद तामाङ हुनुहुन्छ । उहाँकै पहलमा लोकोत्तर लोकवादी विचार समूहले आजभन्दा पाँच वर्षअघि महाराजगञ्जमा तामाङ ज्ञान दिवस मनाएको थियो । त्यही भएर उहाँले तामाङ साहित्य सम्मेलनमा तामाङ ज्ञान महोत्सव गर्ने भन्नु भएको थियो ।

त्यसका लागि जहरसिंपौवामा स्थान हेर्न पुगेका थियौं । त्यसक्रममा धनप्रसाद तामाङ, अमृत योन्जन-तामाङ, कुयाङ घिसिङ लामा साथै म पनि थिएँ । पछि, त्यही अवधारणामा टेकेर ल्होछारको अवसरमा बौद्धमा कार्यक्रमहरू गरिए तर धनप्रसाद तामाङ र लोकोत्तर लोकवादी विचार समूह एक किसिमले बेखबर रह्यो ।

खुशी मान्नैपर्ने कुरा चाहिँ- तामाङको ज्ञान सम्बन्धी तेस्रो महोत्सव सम्पन्न भएको छ । यसको ऐतिहासिकता विस्तारै स्थापित भएर जानेछ । अब कमजोरीलाई छोड्दै सबल पक्षलाई बढावा दिँदै जान सक्नुपर्नेछ । साँच्चैमा 'तामाङ ज्ञान' के हो ? कस्तो अवस्थामा छ ? यसको मौलिक अवस्थालाई पहिल्याउने काम गरौं । समायानुकूल परिष्करणसहित स्थापित गराउँदै लैजानेतिर लागौं ।

महोत्सव सम्पन्न गर्न गराउन व्यक्तिगत तथा संस्थागत रूपमा अहोरात्र खट्नु भएका सम्पूर्ण महानुभावहरू सम्मानयोग्य हुनुहुन्छ । उहाँहरूका योगदानको अवश्य कदर हुनेछन् । समाजलाई मार्गनिर्देश गर्ने आँट गर्नु भएका सबैलाई पनि अग्रिम शुभकामना !!!

समापनपछिको तस्वीर

थुजेछे !!!

९ भदौ ७५ शनिबार