हाम्रो राज्यसत्ता नै हाम्रो होइन ?

एउटा अन्तरवार्तामा युग पाठकज्यूले भन्नुभएको रहेछ- 'हाम्रो राज्यसत्ता नै हाम्रो होइन ।' यही अन्तरवार्तालाई प्रकाशन गर्नेक्रममा शिलापत्रडटकमले भने 'यो राज्यसत्ता नै हाम्रो होइन' शीर्षक जुराएको रहेछ । शीर्षक देख्दै झसङ्ग भएँछु । मानौं बाहिर गेटमा आएर कसैले बेलको स्वीच थिज्दैछ ।

धेरै साथीहरू छन् । अग्रजहरू पनि छन् । तिनीहरू मदेखि हच्किन्छन्; तर्सिन्छन् । मानौं पड्किनै लागेको टाइमबम काखमा आइपरेको छ । या त भनौं बिनाकामको झुसिलकिरोले खेद्न थालेको छ । कत्तिले त जुत्ताको माला लगाइदिन्छु समेत भन्न पछि परेका छैनन् । एकाध अग्रज छन्- केही कुरा अमिल्दो/अल्टर जस्तो लाग्यो भने खोजराज जस्तो भन्छन् ।

मानौं खोजराज भनेको खुम्रेकिराको पनि उत्तानो परेर घस्रने जातको प्राणी हो । प्रायः खुम्रेकिरा हातखुट्टाको प्रयोग गर्दै हिँड्छन् । एकप्रजातिको खुम्रे; त्यसको पनि हातखुट्टा हुन्छन् तर तिनीहरू त्यत्तिसम्मन् अल्टर स्वभावको हुन्छन्; जो आफ्नो भएका हातखुट्टाका समेत प्रयोग गर्दैनन् । केही नपाएर उत्तानो पर्छन् र जबरजस्त ढाँड रगडेर घिस्रन्छन् । भएको छोडेर नभएको खोजेपछि अरू के भन्नु र ? नाम मात्रै खोजराज काम चाहिँ अल्टर कुराले जसलाई भेटे पनि घोचराज ! यो एउटा प्रसङ्ग मात्रै भो ।

प्रसङ्ग युग पाठकज्यूको 'हाम्रो राज्यसत्ता नै हाम्रो होइन'मा छु । हामीले राज्यसत्ता त बनाएका हुन्छौं । हाल पनि छँदैछ । हामीले बनाएका राज्यसत्ताको रिमोट विदेशी र विदेशी डलरसँग छ । पाठकज्यूको तर्क यस्तै पाइयो । यहीनेर शीर्षकमा चाहिँ 'यो राज्यसत्ता नै हाम्रो होइन' जुराएको रहेछ । म पनि यही शीर्षकसँग सहमत छु । मौका पाउनसाथ, म पनि 'यो राज्यसत्ता नै हाम्रो होइन । त्यसैले मेरो होइन । तपाईँको पनि होइन' भन्दै आएको छु । यो पनि एउटा बुँदा हो; जसले केही अग्रज तथा दौँतरीका नजरमा मलाई उत्तानो परेर घस्रने खुम्रेकिरो बनाउँदै आएको छ । 

पाठकज्यूको तर्कमा मेरो असहमति छैन । यद्यपि, त्यतिमात्रै पनि होइन भन्ने चाहिँ छ । हो; यो राज्यसत्ता भनेको त विदेशीले डब्लुडब्लुएफ खेल्ने ठाउँ हो भन्दा फरक पर्दैन । यसको रिमोट विदेशीका हातमा छ । डलर बिना यसले श्वास तान्न सक्तैन । मानौं आइसियुमा रहेको बिमारी हो नेपाली राज्यसत्ता ! नाकमा लगाइदिएको अक्सिजन हो डलर । यसै भन्दा देश, सार्वभौमसत्ता, राष्ट्र र राष्ट्रियता विरोधी कपुत भन्ने आरोप लगाउन पनि सक्छन् ।

भन्छन्; फ्रान्सेली क्रान्तिपछि स्वतन्त्रता भन्ने बुँदालाई लिएर उदरवादीहरू उदाए । समानताको बुँदाले मार्क्सवादी (साम्यवादी)लाई जन्मायो । भ्रातृत्व/डिग्निटीले इनडिजिनिजम् (पहिचानवादी)लाई जन्माएको छ । उदारवाद भन्छ, अन्ततः कर्पोरट हाउसहरूले आवश्यक सामग्रीको उत्पादन गरिदिने छन् । त्यसपछि समाज स्टेटलेस चरणमा प्रवेश गर्नेछ । मार्क्सवाद भन्छ, सर्वहारावर्गको अधिनायकत्वसँग समाजमा रहेका स्टेटहरू स्वतः एक हुनेछ र साम्यवादमा प्रवेश गर्नेछ ।

यहाँ उदारवाद हुन् या मार्क्सवाद दुवैका अन्तिम लक्ष्य चाहिँ स्टेटलेस समाज नै रहेछन् । जसको अन्तिम लक्ष्य स्टेटलेस छ अनि तिनैले देश र देशत्वलाई नै राष्ट्र वा राष्ट्रियता अनि सार्वभौमसत्ता, स्वतन्त्रता र अखण्डताको पक्षमा सपथ खान्छन् भने त्यस्तालाई नकचरो नभनी अरू के भन्ने ? त्यसैले खोजराज गोलेलाई अराष्ट्रिय तत्त्व भनेछन् वा भन्ने छन् भन्दैमा छुमलतब !

प्रसङ्ग 'यो राज्यसत्ता नै हाम्रो होइन' हो । कथित नेपाली राज्यसत्तालाई म चाहिँ कम्तीमा पनि 'हाम्रो' भन्दिनँ । भन्नु हुँदैन भन्छु किनकी यसका लागि आह्वान गरिएका चुनावहरूमा सम्पूर्ण नेपालीले भाग लिएका थिएनन् । उमेरका कारण कतिलाई भोट दिन दिएनन् । कोही विदेशमा रहेकाले भोट दिन पाएनन् । कोही ओछ्यानमा रोग वा मृत्युसँग लड्दै थिए । कोहीले बहिष्कार नै भने । कोहीले चाहेर वा नचाहेरै भोट दिएनन् । यसरी हेर्दा- भोट दिएकाका भन्दा नदिएकाका सङ्ख्या धेरै छ । त्यसैले भोट दिएकाका सरकार र सत्ता हो । अन्यको पनि हो भन्नुको कुनै तुक छैन ।

मेरै घरको सदस्य सङ्ख्या छ जना हो । एकजनालाई नाबालक भनेर भोट दिनबाट वञ्चित गरिसकेको थियो । बाँकी पाँच जनाले भोट दिन पाउनेछौ भनेका थिए । पाँचजनामध्ये मेरो बुवा वैदेशिक रोजगारीका क्रममा हुनुहुन्थ्यो । म काठमाडौंमा चाउरे जीवन व्यतित् गर्नमै व्यस्त ! भाइ शिक्षक पेशाको बहानामा यतै रल्लिइरह्यो । बुवाले जमानामा पाँच कक्षासम्म पढ्नु भएछ । मैले स्नातकोत्तर अनि भाइ पनि स्नातकोत्तरमा कुद्दै थियो ।

भाइले राजनीतिमा मनै गरेन । बुवा विदेशमा मतलबै भएन । म आफैँ उत्तानो परेर घस्रने खुम्रेकिरो ! बाँकी सदस्यहरू- मेरी आमा, औंठाछापे भन्दा पनि नबुझ्ने ! मेरी जीवनसाथी, एघार बाह्र पास नगरेपनि दश चाहिँ पास गरेकी नारी ! यसप्रकार पुरुष जतिले भोट दिएनछौं । दुर्इजना नारी सदस्यहरू गाउँमा भएका बखत परेकोले भोट दिएछन् । यो एउटा उदाहरण हो । यसैका आधारमा पनि यो राज्यसत्तालाई 'हाम्रो' भन्दा पनि 'यो' भन्ने शब्दको चयन गर्न मन पराएको हुँ ।

वास्तवमा ''यो राज्यसत्ता'' नै हो । हाम्रो भएको भए त खायो खाएन ? के गर्दैछ ? कस्तो छ ? यस्तै यस्तै जिज्ञासाका साथ खोज्न आउँथ्यो होला तर आजसम्म कहिल्यै आएको थाहा छैन । यसले त हत्या र हिंसाबाट आएकाहरूलाई मात्रै आफ्नो ठान्दोरहेछ । त्यसैले हत्याराका राज्यसत्ता हो यो ! चोर, डाँका, लुटेराका हो । कुनै जमानामा अनेक बहानामा मान्छेका हत्या गरेका हत्याराहरूलाई थुनेर राख्ने जेल नै राज्यसत्ता भएको छ । यस्तै तर्क गर्दा धेरैले गाली गरेका छन् । खुस्केछ भनेका छन् ।  

राज्यसत्ता कहिल्यै हाम्रो थिएन । छैन । हुने पनि छैन । यसको जन्म नै मानव हत्या जस्ता जघन्य अपराधबाट भएको हो । त्यसरी नै हुने कुरो हो । यसले सिमानाको नाममा एउटै समुदायलाई अलगथलग पार्दै आएको छ । राज्यसत्तामा रहेका सबै नेता भनाउँदाहरू हत्यारा नै हुन् । तिनले कुनै न कुनै समयमा कुनै न कुनै मान्छेको हत्या गरेकै छन् । अहिले तिनका अनेक नमूनाहरू देखिनेक्रम जारी छ ।

स्मरणीय तथ्य- राज्यसत्ता भनेको राजनीतिक कुरा हो । राजनीति बारे अध्ययन अध्यापन गराउने नै राजनीतिशास्त्र हो; जसको जन्म नै आदिवासी(मूलवासी)लाई दबाउने र फिरिङ्गेलाई स्थापित गर्ने गराउने हो । नपत्याए राजनीतिशास्त्रको जन्मदाताले किन कुन मोडमा कसरी राजनीतिशास्त्रलाई जन्माएका थिए भन्ने प्रसङ्ग खोजेर पढ्नुस् ।

त्यसो भए ''अबको बाटो'' भन्ने प्रश्न स्वाभाविक हुन्छ । यदि तपाईँ साँच्चैको मान्छे र न्यायप्रेमी अनि मानवीयताले युक्त छ कि छैन भनी जाँच्ने कसी पनि यही जिज्ञासा तपाईँबाट आउँछ कि आउँदैन भन्नेबाट हुनेछ । यो जिज्ञासा तपाईँमा भए वा नभएपनि यत्ति चाहिँ भन्छु- माथि उल्लेख गरिएअनुसारका उदारवाद र मार्क्सवाद भनेको संसदमा रमाउनेहरू नै हुन् । जहाँ तिनीहरूकै भाषामा भन्नुपर्दा- खसीको टाउको देखाएर कुकुरको मासु बेच्ने स्थल हो । तिनीहरू अन्ततः पूँजीवादको दलदलमा सहजता महशुश गर्छन् ।

तिनीहरू प्राकृतिक स्रोतको दोहनलाई विकास ठान्छन् । मानवकेन्द्रवादमा उभिन्छन् । त्यसमा पनि नातावाद, फरियावाद, कृपावाद, पार्टीवाद अनि गूटवादमा लिप्त रहन्छन् । देशलाई नै राष्ट्र र राष्ट्रियता हो भनेर गलत पाठ घोकाउँछन् । एउटै समुदायलाई उसको उत्पत्तिस्थल तथा दाजुभाइबाट अलग पार्छन् । लखेटेरै अलगथलग पार्छन् । परिणामतः तिब्बत (चीन) र नेपालका बीच अवस्थित कतिपय गाउँहरू अलगथलग भएका छन् । माइती र ससुराली जान पाइरहेका छैनन् । भारतले कहिले नाकाबन्दी त कहिले प्याजसमेत रोकेर नेपालीत्वलाई कुरीकुरी गरिरहन्छ । बङ्गलादेश, बर्मा र फिजीमा पुगेका नेपालीमूलका मान्छेलाई बोर्डरमै रोकेर स्वाधिन राष्ट्रियताको नारा लगाइरहन्छन् । के आफ्नो पैतृकभूमिमा पाइला टेक्न पाउने अधिकारबाट वञ्चित गर्नु नै तिनका आधुनिक लोकतन्त्र हो त ?  

यो पनि बुझनुस्- नेपालमा कसैले माने वा नमाने पनि ताम्सालिङ भूखण्ड स्पष्ट छ । कथित नेपाल नामक देश निर्माणको क्रममा ताम्सालिङ भूखण्डका तामाङमाथि भएका अमानवीय अत्याचारको क्षतिपूर्ति सम्बन्धी के गर्ने होला ? पृथ्वीनारायण शाहको गुनगान गाएर राष्ट्रियताको धक्कु लगाउनेहरूले किन तिनका पृथ्वीनारायण शाह, ताम्सालिङ भूखण्डका तामाङको नजरमा हत्यारा हो भन्ने बुझ्दैनन् । पृथ्वीनारायण शाहको चार वर्ण छत्तीस जातको साझा फूलबारीलाई हिन्दूबारी बनाएर हुन्छ ? किन पृथ्वीनारायणको गुनगान गाउनुको अर्थ यहाँका तामाङ तथा नेवारका मुटुको घाउमा कोतर्नु हो भन्ने बुझ्न सकिरहेका छैनन् ? पृथ्वीनारायणद्वारा स्थापित सत्ता तिम्रो प्राणभन्दा प्यारो हुँदा र त्यसै भन्दै गर्दा; यहाँका तामाङ र नेवारले पनि तामाङ र नेवार राष्ट्र नै हाम्रो प्राणभन्दा प्यारो भनेछन् भने के होला ?  तामाङ र नेवार राष्ट्र ! प्राणभन्दा प्यारो भन्न पाउने कि नपाउने ? किन ??

त्यसो भए ताम्सालिङबाट अन्यलाई लखेट्ने त ? जस्तालाई त्यस्तै भन्ने हो भने सम्भव हुन्छ । लखेट्नै पर्छ । होइन, मानवतावादको अतिरिक्त प्रकृतिवाद पनि हो । हामी छोट्टा छैनौं । महान् आदिवासी हौं भन्ने हो भने सामयिकसंयोजनवादमा विश्वास गर्नु पर्छ । समयसापेक्ष रूपमा आपसी संयोजनको विकल्प हुँदैन । यही मतमा अडिक रहेर उठाइएका प्रसङ्गलाई नजरअन्दाज गर्ने हो भने भन्न सकिन्न । यी सबै समस्याका समाधान गर्न केवल उदारवाद तथा मार्क्सवादले मात्रै सक्ने छैनन् । यसको एकमात्रै उपाय भनेको पहिचानवाद नै हो । इनडिजिनिजम् नै हो । यही निस्कर्षलार्इ समयमै चिन्न नसक्नु भयानक दुर्घटनालाई निम्तो दिनु हो ।

जाँदा-जाँदै; राज्यसत्ताले जेलमा कुहाउँदा पनि गोमांस नछोडेका तामाङका सन्तानले कदापि हार्ने छैनन् । गोमांसकै एक प्रकरणमा- तामाङले सेमजोड राज्य नै गुमाउनु परेको थियो । राजासहित कैयौं सन्तान गुमाउनु परेको थियो । भूमि गुमाउनु परेको थियो । पृथ्वीनारायण शाह भनिएकाले स्थापना गरेको कालोसत्ताको घोर अत्याचारमा पिसिनु परेको थियो । गाई गोरुका सिनो खाना पनि नौ पैसाका दरले मेगजिन नामक कर तिर्नु परेको थियो । मरेको सिनो खाँदा पनि मारेर खाएको भन्दै जेलमा सडाएका थिए । तैपनि कहिल्यै हार मानेन् । निरन्तर गोमांस प्रयोग गर्दै आएका छन् । यही नै तामाङ राष्ट्रको पहिचान हो; जसले पृथ्वीनारायण शाह भनिएको व्यक्तिले स्थापना गरेको हिन्दू एकात्मक राज्यसत्ताको विरुद्ध निरन्तर आवाज बुलन्दै गर्दै आएको हो । अर्थात् हाम्रो आफ्नै सत्ता छ भनेर देखाउँदै आएको हो ।

अझै पनि- तामाङले माघेसङ्क्रान्तिको सट्टा सीप दिवसको अवसरमा ह्लोछरलाई व्यापकताका साथ मान्न छोड्ने छैनन् । राज्यसत्ताले 'चैतेदशैँ' भन्दा होइन 'सेरकेम' भन्नेछन् । साउनेसङ्क्रान्ति, जनैपूर्णिमा र कुशेऔँशीको उर्दी जारी गर्दै गर्दा, काउण्टर सत्ताको रूपमा 'गोन ङ्ह्य'लाई ज्ञान दिवस भनेर मान्न छोड्ने छैनन् । विजयदशमीमा राज्यसत्ता रमाउँदा ठ्यक्कै काउण्डटर दिँदै म्हेनङ मान्नेछन् । यम पञ्चकको रौनकताले प्रहार गर्दाखेरि आदिवासी भूमिपुत्रहरूले कृषि तथा बलिहाङसँग सम्बन्धित पर्वको रूपमा राज्यसत्ताको वैकल्पिक धार पक्रने छन् । कथित सत्ताले प्रदेशहरूलाई नम्बरको आधारमा स्थापित गरौं भन्दाखेरि पहिचानको प्रसङ्ग उप्काउने छन् । लिम्बु, खम्बु, मदेश, ताम्सालिङ, मगरात, तमुवान, थरुहट र खसान आदि भन्न छोड्ने छैनन् ।

गोमांस प्रकरणमा गुमेको सेमजोङ (ताम्सालिङ)लाई गोमांसलाई पुनः खाद्यसंस्कृतिको रूपमा स्थापित गराएर फिर्ता लिनेछन् । आफूहरूले म्हेनिङ मनाउँदै गरेको बेला खोसिएको तेमाल (ताम्सालिङ) अब तिनीहरूले बडादशैँ मनाउँदै गर्दा म्हेनिङद्वारा फिर्ता गराउने छन् ।  यत्ति मात्रै गर्न सकेमा पनि बिग्रिएको सत्ताले आफ्नो हैसियत चिन्नेछ । यो रहेछ भनेर बुझ्नेछ । असली हैसियतमा सत्ता आउनेछ । 'यो' र 'हाम्रो' भनेर विवाद गर्दै गरेको राज्यसत्ता साँच्चै प्रकृतिप्रदत्त सत्तामा परिणत हुनेछ । त्यतिखेरै यो धर्तीमा युटोपियालाई युटोपियाको सट्टा वास्तविकतामा परिणत गर्न सक्नेछौं । जय पहिचानवाद !!!

१० कात्तिक '७६

चाबहिल

गजल

मै मरी गए संसार हेरी त्यो मन बहलाउनु !!!!!

कैलाश देख्ने डाँडोमा लगी यो देह जलाउनु !!

न मार्नु प्राणी नटिप्नु फूल अन्तिम विदाईमा !!!!!

भडि्कन सक्छु बोम्बो र लम मिलेर सघाउनु !!

तम्बा र गन्बा मुइमू चोहो स्यन्बा र छ्यङ्बास्या !!

जुवाइँ राखी ह्युल्बा र दिम्बा ब्ल-हर्सी पठाउनु !!

फलैँचा न्हञ्जा कक्लिङ छ्योर्तेन सम्झना स्वरूप ती !!!!!

मिञ्ज्यङपछि नामचाहिँ म्हेमे द'ङमा त्यो चढाउनु !!

जन्मेकै मर्न त्यसैले जित्न सकिन्न मृत्युलाई !

कसैले खोजे गैसक्यो छैन भनेर बताउनु !!!!!!

१८ अशोज '७६

चाबहिल

खेप्पास्हुङको एक चर्चा

१.  पृष्ठभूमि

`खेप्पास्हुङ’ शब्द नसुनेको तामाङ कमै होलान् । किन नेपाल छोडेर भारत पुगिसक्तासमेत यो शब्दलाई भुल्न  नसकेका होलान् ? उच्चारणमा थोरै परिवर्तन भएको सुनिन्छ । यो के हो भन्ने बारेमा खासै जानकारी नहोला । `ख्यप्पास्हुङ’ नै सही अझै सुन्न पाइन्छ । कोही न कोहीले सुनाउँछन् । के हो खेप्पास्हुङ ? तामाङको हो र ? हिन्दूको होला । झाँक्रीको रहेछ । हैन, बौद्धको हो । यस्ता अनेक तर्कहरू प्रशस्त सुन्दै आएका छौं । यो म्हेनङसँग जोडिएको एउटा पूजा हो । यसैको बारेमा यहाँ स्पष्ट पार्ने प्रयास गरिएको छ ।

२.  शब्दोत्पत्ति

`खेप्पास्हुङ’ तामाङ बोली हो । यसको व्युत्पत्ति `खेप्पा’ (अग्रज; बुढो; पुर्वज; पितृ)मा `स्हुङ’ (पूजाको लागि कबोल गरेको) बाट भएको देखिन्छ । यो शब्द सांस्कृतिक रूपमा बोनसँग सम्बन्धित रहेको छ । यसैलाई नै स्थान अनुसार `ख्याप्पास्हुङ’ अखेस्हुङ, आख्खेस्हुङ’ जस्ता शब्दका प्रयोग गर्दछन् । बोनबाट आएको देखिएतापनि यो संस्कृतिले लामा (बौद्ध)मा समेत स्थान जमाएको पाइन्छ ।

तामाङ लामाहरूले यसलाई नै `खेपासुम’ वा `अखेसुम’ भन्दछन् । भुल्न नहुने तथ्य यो पनि हो कि- 'स्हुङ' र 'सुङ'को अर्थ फरक हुन्छन् । 'स्हुङ'को अर्थ माथि नै खुलाइसकेको छ । 'सुङ'को अर्थ चाहिँ मुख भन्ने हुन्छ । 'सुम'को अर्थ चाहिँ 'तीन' हुन्छ । यत्ति पनि बुझ्न नसक्दा समस्या बढेको देखिएको छ ।

बोनको खेप्पास्हुङमा मुख्य गुरुचन रहेको हुन्छ । यिनी को हुन् भन्ने सम्बन्धमा विभिन्न मिथहरू पाइएका छन् । जसको बारेमा पनि तल प्रसङ्गानुसार उल्लेख गरिएको छ । यसको प्रतीक स्वरूप बुझू/तोर्मा निर्माण गरेको हुन्छ । लामाले भने छ्योइकु, ल्हुङ्कु र टुल्कुलाई मान्छन् । यी तीन जना सङ्ग्ये नै हुन् । यसप्रकार गुरुचनलाई मुख्य मानेर बोम्बोले खेप्पास्हुङ साथै लामाले खेप्पा/अखेसुम भन्ने गरेका छन् ।

३.  गुरुचन

तामाङ बोन विश्वास अनुसार पृथ्वी उत्पत्ति हुनुअघि यहाँ `तोङ्पा’ (महाशून्य) थियो । महाशून्यको पनि `हिङ्गैछमस्थित होमेन तेवा’ (अग्नीमय केन्द्र)मा तीनजना `ल’ (देउता) उत्पत्ति भएका थिए । तिनीहरूमा ल छङ्बै रेञ्जेन, ल वङ्बै ग्यप्चेन र ल महादेओ थिए । महाशून्य मात्रै रहेकोले के गर्ने र नगर्ने भन्ने अन्यौलता परेछन् । ल छङ्बै रेञ्जेनले `ङ्यम्बाडुप्पा’ (ध्यान) गरेछन् । ध्यानबाट पृथ्वी सृष्टिको ज्ञान प्राप्त गरेछन् । त्यसपछि पृथ्वीको निर्माण गरेछन् ।

गुरूचन (कुप्रेबुझू)

स्हेङ्बा (निर्माण)कै  क्रममा `म्हिए रेञ्जेन कोल्मी’ (आदिपुरुष मानव)लाई उत्पत्ति गराएछन् । ल छङ्बै रेञ्जेनले उत्पन्न गराएकैले तिनको नाम पनि रेञ्जेन राखेछन् । म्हिए रेञ्जेनलाई जीवनसाथीको रूपमा `लएलमो (देवकन्या) उत्पत्ति गराएछन् । ती दुर्इ जनाका बीच ब्रेल्वा (वैवाहिक सम्बन्ध) कायम गराइदिएछन् । मनुष्यसँग विवाह गरेकी हुनाले लएलमोलाई नै `गङ्सल्मो’ भन्न थालेछन् । `गङ्सल’ अर्थात् अर्ध र `लमो’ अर्थात् देवी बाटै गङ्सल्मो भनेका हुन् ।

शुरूमा मानिसले ल छङ्बै रेञ्जेनसँग मिलेर शिकार खेल्न सिके । त्यसक्रममा `ब्रोङ्चेनकर्पो/जिब्रोङ नामक सानो कदको चरी मारेछन् । त्यसरी शिकार खेल्न हिँड्ने क्रममा म्हिए रेञ्जेनको नाम `किरल्पा गोम्बो’ रहन गएछन् । यसको अर्थ शिकारी भन्ने हुन्छ । यही किरल्पाबाटै किरात भएको हो । बोन शेरप अनुसार शिकार गरिसकेपछि किरल्पा गोम्बोले आफ्नो भागमा परेको चरीको फिला कानमा सिउरेर फर्केछन् । घरमा पुगेपछि गङ्सल्मोले के ल्यायौ भनेर सोध्नुभएछ ।

साह्रै सानो भएकोले ``इ तिम्रो बुवाको कमाई’’ भनेर गङ्सल्मोको काखमा चरीको फिला फालेछन् । त्यसैले लागेर गङ्सल्मोको तिघ्राको हड्डी भाँचिएछ । पीडा सहन नसकी गङ्सल्मो रुन थालिछन् । रुवाई सुनेपछि ल छङ्बोले छोरोलाई पठाएछन् । तिनले बहिनीको तिघ्राको हड्डी भाँचिएको भनी बाउलाई खबर गरेछन् । त्यसपछि मनुष्यसँग नफाल्ने रहेछ भन्दै ल छङ्बोले छोरी फिर्ता लगेछन् ।

त्यसरी फिर्ता लगिएकी गङ्सल्मो गर्भवती भइसकेकी रहिछन् । माइतीमै तिनले छोरो जन्माइन् । आमा देवकन्या र बुवा मनुष्य भएकाले तिनी देउता र मनुष्य दुवै हुन सकेनन् । त्यसैले तिनी चन (शिकारी) भए । तिनी साह्रै शक्तिशाली भएर आए । त्यसैले तिनी चनहरूका पनि मुख्य भए र नाम पनि गुरुचन रहन गयो । यसप्रकार गुरुचनलाई शेरपमा चिनाइएको पाइन्छ ।

४.  खेप्पास्हुङ

गुरुचन देव र मनुष्य लोकमा बसेनन् । उनी चन हुन पुगेकाले चनलोकमा नै बसे । त्यहीको मुख्याधिकारी भएका थिए । तामाङ लोक मान्यता अनुसार एक पटक गुरुचन अंश माग्न भनेर मामा कहाँ पुगेछन् । तिम्रो बुवा र भाइहरूसँग माग्न जाऊ भनेर मामाले पठाएछन् । त्यसपछि गुरुचन सिधै मनुष्यलोकमा आइपुगेछन् । यता बाउ म्हिए रेञ्जेन कोल्मी र गङ्सल्मोबीच सम्बन्ध टुटेपछि, `ब्रागैलमो’ (भीर/पहरोकी देवी)सँग विवाह भएको रहेछ । तिनका सन्तानहरू फैलिइसकेका रहेछन् ।

गुरुचनले आफ्नो परिचय दिँदै अंश मागेछन् । मनुष्य भाइहरूले पनि, हामीले तिमीलाई के अंश दिऔं त भनेर सोधेछन् । गुरुचनले भने वर्षमा एउटा भाले र तो’फोले(सयपत्री फूल) चाहिँ अंशभाग स्वरूप चाहिन्छ भनेर माग गरेछन् । अन्य भाइले पनि हुन्छ भनेछन् । त्यही बेलादेखि दाइ गुरुचनको नाममा एउटा भाले बलि दिने भएछन् । खेतबारीको पनि कान्लामा फुल्ने ता’फोले चाहिँ गुरुचनको अंशभाग मानेछन् । त्यसैले ता’फोले प्रत्येक वर्ष गुरुचनलाई नचढाएसम्म मनुष्यले चलाउन नपाउने भएछ ।

सम्झौता अनुसार मनुष्यले गुरुचनलाई वर्षेनी अंशभाग बुझाउनुपर्ने भएछ । ता’फोले पनि फुल्ने साथै वर्षको सबैभन्दा उत्तम ऋतु पनि भएकोले म्हेनिङमै बुझाउने भएछन् । त्यसका लागि विधिविधान पनि तोकिएछन् । चन भएकोले अंशभाग बुझाउनका लागि मनुष्य भाइले गुरचनको ब्रङ्गी (मण्डप/आशन) निर्माण गरेछन् । दाइ गुरुचनको प्रतीक स्वरूप कुप्रे बुझू (गुरुतोर्मा) बनाएछन् । गुरुचनलाई आह्वान गर्दै भाले बलि दिन र ता’फोले चढाउन थालेछन् । अहिलेसम्म पनि तामाङले नयाँ ता’फोले खेप्पास्हुङ नगरी चलाउँदैनन् । घरमा समेत हुल्दैनन् । जुठो पार्नु हुँदैन; गुरुचनको अंशभाग हो भन्छन् । यसप्रकार गुरुचनलाई अंशभाग बुझाउन थालेछन् ।

खेप्पास्हुङ गर्दै

कर्णसिंह तितुङका अनुसार रसुवातिर भने खेप्पास्हुङको लागि केही महिना पहिले नै भाकल गर्ने प्रचलन रहेको छ । डोल्मा गोले लेख्छिन्, पहिले रातो भाले बलि दिन्थे । अहिले फलफूल मात्रै चढाउन थालेका छन् । मोहनकुमार योञ्जनले जनाउनु भएअनुसार इलामतिर भने बैशाखमा मने छ्योद्छी गरेपछि म्हेनिङमा खेप्पास्हुङ गर्ने प्रचलन रहेको छ । यदि मने छ्योद्छी गरेको रहेनछ भने खेप्पास्हुङ गर्न पाइँदैन । यसैपालि मात्रै Mohan Lama Rumba  फेसबूकवालमा पनि म्हेनङ तथा खेप्पास्हुङको बारेमा पनि मकवानपुर क्षेत्रमा प्रचलित परम्परासम्बन्धी लेख्नु भएको छ ।

तामाङ समाजले अन्नबाली लगाउने क्रममा नम्दुङ ल (सौर्यपात्रो अनुसार चाहिँ चैतेदशैँ भनिएको) को बेला सेरकेम गरेका हुन्छन् । अन्नबाली लगाउने र खनजोत गर्ने क्रममा हुनसक्ने गल्तीको लागि क्षमा गर्ने, भूमि सुद्ध पार्ने र ह्युल्जे (भूमेपूजा)को लागि आश्वासन दिएका हुन्छन् । सोही अनुरूप दुगु ङ्ह्यमा ह्युल्जे गरेर अन्नबाली सफल बनाइदिन स्थानीय झ्योहो, झ्योमो, नेदा र सिप्दा लगायतसँग आह्वान गरेका हुन्छन् । त्यसैले अन्नबाली सफल हुनुलाई झ्योहो, झ्योमो, नेदा र सिप्दा लगायतको विशेष भूमिका रहेको विश्वास गर्दछन् ।

त्यही भएकोले म्हेनिङमा ती सबै झ्योहो, झ्योमो, नेदा र सिप्दा लगायतप्रति कृतज्ञता ज्ञापन गर्दछन् । म्हेमेदङको वाचन गर्दछन् । सोही शिलशिलामा ब्रङ्गी निर्माण गरेर गुरुचनलाई अंशभाग बुझाउने प्रचलन रहेको छ । त्यसरी गुरुचन लगायतका सम्पूर्ण खेप्पा (पितृ)हरूलाई समेत पूजा गरिने हुनाले नै त्यसलाई `खेप्पास्हुङ’ भनिएका हुन् । यसप्रकार खेप्पास्हुङ भनेको गुरुचनलाई अंशभाग बुझाउने पूजा हो । अन्नबाली र घरको सदस्य साथै पशुपङ्क्षीको सुरक्षा गरिदिएबापत् झयोहो झ्योमो, पितृहरू साथै नेदा र सिप्दासमेतलाई कृतज्ञता (धन्यवाद) ज्ञापन गर्ने संस्कृति हो ।

५.  खेप्पास्हुङको पूजा विधि

`खेप्पास्हुङ संस्कृति एउटा स्वरूप पनि हो । यो एक प्रकारको पूजा नै हो । यसको बोन विधि र लामामा खेपासुम/अखेसुम विधि रहेको पाइन्छ । यतिखेर भने बोन विधि अनुसारको खेप्पास्हुङको बारेमा उल्लेख गरिएको छ । जुन निम्नानुसार रहेको छ ।

म्हेनिङमा गरिने पूजाहरूमध्ये सबैभन्दा मुख्य खेप्पास्हुङ हो । यसको लागि बोन विधि अनुसारको मण्डप बनाउँछन् । यो पूजा बेलुका गर्दछन् । एकै जना बोम्बोले धेरै घरमा भ्याउनुपर्ने भएमा दिउँसो तीन/चार बजेतिरबाटै पनि शुरू गर्दछन् । यसमा जुठो नगरी चोखोनिधो बस्नुपर्ने भन्ने हुँदैन । सर्वप्रथम घर लिपपोत गर्छन् । चोखो चामललाई पानी थोरै कम जस्तो हालेर पकाउँछन् । पाकेपछि भाँडामै ढिकीको मुसल वा बाँसको मुसल जस्तोले भातलाई किच्याउँदै डल्लो बनाउँछन् ।

ती भातका डल्लालाई सफा नाङ्लोमा निकाल्छन् । तेल (त्यस्तै परे घिऊ) लगाउँदै मुछ्न र बुझूको आकार दिन्छन् । पहिले कुप्रे बुझू बनाउँछन् । बनेपछि नाङ्लोमा ठडाउँछन् । त्यसपछि ब्लीसोर र सोमसोर एक एक बुझू बनाउँछन् । अरु दुर्इ वटा मन (सादा) बुझू बनाउँछन् । कुप्रे बुझू नै गुरुचनको प्रतीक हो । त्यसलाई नाङ्लोको एक छेउमा स्थापित गर्छन् । त्यसैको दायाँतिर ब्लीसोर र बाँयातिर सोमसोर बुझू राख्छन् । ती तीनको अघिल्तिर दुइटा मन बुझू राख्छन् । प्रत्येक बुझूलाई ता’फोलेले सजाउँछन् । नाङ्लोको बीचमा दुनो (मको अर्थात् तिमिला वा केराको पहिलो पात)मा कुदुङ (चामलको पीठो), फुल र सानो सगुन पोङमा सगुन राखेर सजाउँछन् ।

खेप्पास्हुङको मण्डप

स्हिने (अन्न)को प्रतीक स्वरूप नयाँ मकैको केही दाना पनि नाङ्लोमा राख्छन् । नाङ्लोको चारैतिर हुनेगरी बीँडमा टोटला फूलद्वारा निर्मित चारवटा ठिसिङले सजाउँछन् । त्यसरी सजाउने क्रममा मण्डपको रूपमा सजाएको नाङ्लो राख्ने ठाउँमा लिपपोत गरेको हुन्छ । नाङ्लोसँग जोडेर ठिक अघिल्तिर भने केराको पात बिछ्याउँछन् । त्यसमाथि सोकसोली राख्छन् । त्यो भने फापरसिङ(भीमसेनपाती)को पातद्वारा बनाएको सोली जस्तो आकारको हुन्छ । योभित्र  फापरसिङ(मा)को पात र ता’फोले राख्छन् । राखिएका पाँच वटा मध्ये बीचकोमा भने मान्छे आकारको सानो बुझू राख्छन् । त्यसलाई ह्युम बुझू भन्छन् ।

ह्युम बुझू

बुझू भने स्थान र बोन अनुसार २१ वटासम्म पनि राखेका पाइन्छन् । खोटाङ मूढे क्षेत्रमा भने खेप्पा(आख्खे)स्हुङको क्रममा घरमूली महिलाको छे’कूSबा गर्दछन् । यसको अर्थ आयू थप्ने वा प्रतिस्थापन गर्ने भन्ने हुन्छ । त्यसका लागि डालामा छेने राख्छन् । त्यसक्रममा धान राख्ने प्रचलन रहेको छ । पूजाका लागि थालीमा अक्षता, बुझू, दियो र भेटी समेत राख्छन् । ता’फोलेलाई काँसका थालीमा पनि राख्ने गर्दछन् ।

छे’कूSबाको दृश्य (खोटाङमा)

पूजाको क्रममा कुलपितृका नामावली वाचन गर्दछन् । त्यसैलाई म्हेमेदङ/तङ, फरप र लरप आदि पनि भन्ने गर्दछन् । घरभित्र गुरुचनको मण्डप बनाएपछि स्युक्पा (धूपी)द्वारा सङ गर्दै बोनले फलाक्छन् । सोही क्रममा नगा च्योल्बा पनि गर्दछन् । त्यसपछि मण्डपको रूपमा रहेको नाङ्लोसहितका सामान आँगनमा निकाल्छन् । कुप्रे बुझूलाई भने नाङ्लोबाट बाहिर निकालेर पातमा राख्छन् । भूर्इँमा चौकुना मिलेको केराको पात बिछ्याउँछन् । त्यसमाथि पाँच भाग अक्षता र अबीर राख्छन् । त्यहीँ कुदुङको पाँच धर्का तानेका हुन्छन् । बीचको धर्कोको बीचनेर एक मुठी जति कुदुङ राख्छन् । त्यसैमा फुल पनि राख्छन् । नाङ्लोमा गाडेका ठिसिङ निकालेर त्यो पातलाई चारै कुनामा गाड्छन् । सोकसोली रहेको पातमाथि पनि अबीर र कुदुङले कोरेर त्रिशुल बनाउँछन् ।

त्यसपछि पुनः विधिपूर्वक बोम्बोले फलाक्छन् । अन्ततः भाले बलि चढाउँछन् । यो बलि चढाउने विधि फरक हुन्छ । भालेलाई रेट्दैनन् । दुर्इ जना मिलेर एउटाले जीउतिर समात्छन् । अर्कोले टाउको समाउँछन् र अचानोमाथि राखेर छिनाउँछन् । टाउको थानमा राख्छन् । रगत चढाउँछन् । बुझूमा पनि रगत लगाउँछन् । त्यसैगरी खेप्पास्हुङको अवसरमा घरमूली महिलाको छे’कूSबा प्रचलन पनि रहेको देखिन्छ । यो पूजाको लागि पहिलो पटक घरमा ता’फोले भित्र्याउँछन् ।

पूजा सकिएपछि सबैले ता’फोले लगाउँछन् । महिलाले कपालमा सिउरन्छन् । पुरुषले कानमा सिउरन्छन् । तिहारमा मयुङ (दाजुभाइ)लाई टीका लगाउने बुसिङ (चेली)ले भने जुठो हुन्छ भनेर तिहारअघिसम्म पनि ता’फोले लगाउँदिनन् । यो पूर्णतः बोन विधिको कुरा हो । बौद्ध मतावलम्बीले पनि यस्तै लाग्ने `खेपासुम/अखेसुम’ गर्दछन् ।

शब्दमा समानता देखिएपनि यी दुर्इ पूजा साँच्चैमा फरक मान्यता र दर्शनमा आधारित रहेका छन् । तसर्थ, खेप्पास्हुङ र खेपासुम/अखेसुममा समेत आकाश जमीनको फरक देखिएको छ । खेप्पास्हुङ छोडेमा कुल पितृका नामावली वाचनको क्रम छुट्नेछ । त्यो छुटार्इ तामाङ समुदायलाई मौलिक पहिचानको मुद्दामा साह्रै महङ्गो सावित हुने भएकोले म्हेनिङलाई छोड्न हुँदैन भनेको हो ।

यसको अर्थ दशैँ मनाउनु भन्ने पटक्कै होइन । त्यसरी बुझेमा दूर्भाग्यपूर्ण हुनेछ । हिजोआज कतिपयले म्हेनिङ भनेको सुनेकै छैनौं । हाम्रोतिर छैन भन्न र लेख्न थालेका छन् । तामाङ हुँ भन्ने तर म्हेनिङ भन्ने नै थाहा छैन भन्नु खाना खाएँ तर पकाएकै छैन भन्नु जस्तै हो । कम्तिमा पनि तामाङ महिनाको नाम नै थाहा नभएको जस्तोगरी यस्तो प्रतिक्रिया दिनु लज्जास्पद हो ।

हाम्रोतिर छैन; त्यसैले तामाङको होइन भन्नुको अर्थ- जे पनि हामीले वा मैले गरेमा मात्रै तामाङको हुन्छ । अन्यत्रकाले गरेका चाहिँ तामाङको होइन अर्थात् तिनीहरू तामाङ होइनन् भन्नु हो । यस्तो बुझाईले बिखण्डन निम्त्तयाउने हुन्छ । त्यसैले बेलैमा सचेत हुन आवश्यक छ । त्यस्तैगरी म्हेनिङ मान्दा दशैँलाई फाइदा वा हानी पुग्ला भनेर डराउनु वा कराउनु पनि पर्दैन । पुर्खाले स्थापित गरिराखेका रिमठिमलाई गौरवताका साथ पालना गर्नु नै सच्चा सन्तानको धर्म र दायित्व हो ।

तस्वीर : खोजराज गोले (सिन्धुली) तथा आर.के. तामाङ (खोटाङ) ।

पुनश्च : यो लेख केही वर्षअघि तयार पारिएको थियो । यस सम्बन्धमा धेरैले जिज्ञासा राख्नुभएकोले पनि पुनः राखेको छु । धन्यवाद !!! - खोजराज गोले