स्थानीय चुनाव : घात-अन्तर्घात अनि नजिकबाट देखिएका केही दृश्यहरू

 

प्रसङ्गको थालनी

    यतिखेर नेपाल नामक देशमा थप एउटा स्थानीय चुनाव सम्पन्न भएको छ । यसको दृश्यहरूलाई नेपथ्यमा बसेर हेर्ने रहर थियो तापनि चुनावी प्रचारप्रसारको प्रसङ्गहरूमा भौतिक रूपमा सामेल हुन बाध्य भएँ । त्यसरी सामेल भइरहँदा पनि भौतिक बाहेक (विशेषतः मानसिक तथा सैद्धान्तिक) रूपमा भन्नुपर्दा मानौं एउटै हत्केलामा रहेर पनि बुढीऔंला जस्तै अलग्गै रहेँ । यसक्रममा देशभरिका केही प्रसङ्गहरू सुन्दै र देख्दै आएकै पनि हो । यसपालि पनि थप प्रसङ्गहरू सुनेको र सुन्दैछु । केही दृश्य तथा तथ्यहरू प्रत्यक्ष देखेको छु । केही प्रसङ्गहरूलाई तौलेर हेरेको छु । राजनीतिविहीन राजनीतिको पक्षधर भएर राम्रो गरेँछु भनी प्रमाणित गरेको छु । यतिखेर सुनकोशी गाउँपालिका सिन्धुलीमा सम्पन्न स्थानीय चुनाव : घात-अन्तर्घात अनि नजिकबाट देखिएका केही दृश्यहरू स-प्रसङ्गसमेत पस्कँदैछु ।

वैयक्तिक भोगाइ तथा दृष्टिकोण निर्माण

    राजनीतिलाई बुझ्ने र हेर्ने नजर फरक बनाएको छु । विशेषतः वि.सं. २०६२/०६३ मा सम्पन्न परिवर्तनपछि देशमा देखिएका राजनीतिक तिकडमसँग राजनीतिप्रति अविश्वास बढेको थियो । त्यसपछि विश्व-राजनीतिको विरोधी भएको छु । राजनीतिले मानव हत्याको प्रसङ्गलाई वैधानिकता दिएको देखेपछि कटुआलोचक भएको छु । राजनीतिक कारण मारिएका मानिसका देहलाई पुनःजीवन दिन तथा त्यसको क्षतिपूर्ति तिर्न भन्दैआएको छु । यी मागहरूका सम्बोधन गर्ने हैसियत यो राजनीतिले राख्दैन तर पनि लेख्न र बोल्न छोडेको छुइनँ । सम्बोधन नै नहुने भएपछि किन भन्ने प्रश्न पनि उठ्न सक्छ । परिवर्तनको लागि प्रश्न तथा अविश्वास पहिलो आवश्यकता रहेछ । त्यसैले निरन्तर प्रश्न उठाइरहेकै छु । त्यसैले ''यो राजनीति त मानिसको मुटुमा रोपिएको काँडा साबित भइसकेकोले यसलाई निकालेर फालौं र राजनीति विहीन समाजको कल्पना गरौं'' भन्दै आएको छु ।

तथ्यगत पृष्ठभूमि

    राजनीतिलाई विकल्पविहीन भन्ने धेरै छन् । तिनीहरूमध्ये पनि आफूलाई बौद्धमार्गी भनेर दाबी गर्नेदेखि साह्रै उदेक लाग्ने गरेको छ । बुद्धले त अनित्यको सिद्धान्त पनि प्रतिपादन गर्नुभएको थियो तर बौद्धमार्गी भएर पनि राजनीतिलाई विकल्पविहीन भन्नु वास्तवमा नै सैद्धान्तिक विचलन हो । त्यस्तैगरी राजनीतिलाई नै नीतिहरूकै राजा मान्नेहरूका विचारप्रति थुक्तै आएको छु । झूटको पोको भन्दै दुत्कार्दै आएको छु । यसपालि सम्पन्न स्थानीयस्तरको चुनावले त राजनीति भनेको उहिले प्रचलित रहेको खोरियाप्रथा समान भन्ने प्रमाणित गरिदिएको छ । एक दलमा आस्था रहेको दाबी गर्‍यो तर आफूलाई भयो भने राम्रो पार्टी अन्यथा खत्तमको चोर पार्टी भन्दै अन्तै कुद्यो । कोही घात हान्छन् । कोही अन्तर्घात हान्छन् । कोही बागी उठ्छन् । कोही पार्टीका मतदातालाई भट्काउँदै कुद्छन् । त्यस्तैगरी मन नपरेको मान्छे आफू रहेको दलमा प्रवेश भयो वा देखियो भने पनि अर्कै दलतिर लाग्छन् । मानौं जङ्गल फाँडेर आगो लगायो र खेती गर्‍यो । अर्को वर्ष अन्तैको जङ्गल फाँड्यो र खोरिया बनायो । बाली राम्रो हुञ्जेल चलायो अनि फसल राम्रो दिन छोडेपछि अन्तै खोरिया फाँड्दै जङ्गल स्वाहा पार्‍यो ।

    यस्तैगरी विशेषतः सुनकोशी गाउँपालिका सिन्धुलीमा देखिएको चुनाव प्रचारप्रसार शैली यति पुरातन तथा कमजोर देखियो कि त्यसले पनि खोरियाप्रथाकै झल्को दिइरह्यो । यतिखेरको आाधुनिक वा अधिआधुनिक युगमा पनि परम्परागत खेतीप्रणालीको पनि बाजे ठहरिएको खोरिया फाँड्ने प्रचलनमा आधारित रहेको स्पष्ट देखियो । प्रचारप्रसारमा जुट्न लालयित एकाध हुल्लडबाजी पनि उस्तै देखिए । तिनलाई त कसको चुनाव प्रचारप्रसार भइरहेको छ भन्ने मतलब थिएन । जो जसको होस्; पछि लाग्यो । त्यसको मनसाय भनेको मात्रै त्यो दिनको खानाको जोहो गर्नु थियो । चुरोट र खैनी मनमोजीपाराले खानु थियो । मासुभात बजाउनु थियो । खोयाबिर्के किन नहोस् रक्सी पिउनु थियो । रमाइलो गर्नु थियो । थोरै मात्रामा भएपनि त्यो पार्टीका मान्छेका पनि मन राख्नु थियो । त्यसैले दिनैपिच्छे एकपछि अर्को पार्टीको प्रसारप्रसारमा जुटिरहेका देखिन्थे । यसप्रकार राजनीतिक चेत, परम्परा, संस्कृति भनेको के हो भनेर सोध्दाखेरि पार्टीको नाम राख्ने क्रम होला भन्ने उत्तर देला जस्ता देखिन्थे । नेतृत्वमा रहेकाहरूमा समेत सिद्धान्त र दर्शनका गम्भीर खडेरी देखिन्थ्यो । कोही जानकारले सुनाउन खोजेछन् भनेपनि बुझ्न वा चासो राख्न त कुरै छोडौं सुन्न समेत कोही तयार थिएनन् ।

राज्योदयको प्रसङ्ग

    खासगरी आदिम मानवसभ्यतासँग राजनीति भन्ने विषय छँदै थिएन । त्यतिखेर शामनिजम (झाँक्रीवाद)को हालीमुहाली थियो । समाज साँच्चैको समुदायवादमा आधारित थियो । व्यक्तिवाद गौणावस्थामा थियो । परिणामतः आदिम साम्यवाद स्थापित थियो । आदिम साम्यवादको अन्त्यमा व्यक्तिवादले अवसर पाउन थालेपछि छुल्याहा तथा छेसाहा वा डाँका प्रवृत्तिसँगै व्यक्तिवाद हाबी हुन थाल्यो; जसले राजनीतिको ब्याड तयार पार्‍यो । तिनीरूले नै समाजमा लुटपाट मच्चाउन थाले । लुटेराहरू पनि पटक पटक लुटिरहनुपर्ने समस्याको चङ्गुलमा पर्दै आए । त्यसपछि नयाँ उपाय स्वरूप निश्चित क्षेत्रलाई लुटेर आफ्नो क्षेत्रको रूपमा स्थापित गर्दै राज्य(देश)को घोषणा गरे । आफूलाई शासक र रैथानेलाई शासित हुन् भन्ने भाष्य (पाठ/न्यारेसन) बनाए । त्यसपछि रैथानेलाई लुटेर कब्जामा लिने साथै आफ्नो रैतीको रूपमा स्थापित गर्दै त्यसको लागि आवश्यक थप भाष्यहरू निर्माण गर्दै अघि बढे । त्यहीक्रममा राजनीति देखापर्‍यो । राजनीतिलाई स्थापित गर्न गराउनको लागि राजनीतिशास्त्र पनि जन्माए ।

राजनीतिशास्त्रको जन्म प्रसङ्ग

    संसारमा राजनीतिको जन्म गराए तापनि स्थापित गर्न गराउन कठिन हुँदै थियो । खासगरी रैथानेलाई शासित बनाउन र बाह्यलाई शासक बनाउनु भनेको फलामको चिउरासरिको थियो किनकी रैथानेले आफ्नो घर(क्षेत्र)मा बाह्यलाई स्वीकार्ने कुरै थिएन । त्यसमाथि बाह्य डाँकाद्वारा मच्चाइएका/मच्चाउने हत्या, हिंसा तथा बलात्कारसहितको अत्याचारका विरुद्ध विद्रोह गर्नु उनीहरूका कर्तव्य नै ठहरिए । तत्कालिक समाजको झाँक्रीवादी अभ्यासको हत्याराको रूपमा स्थापित हुन आएको राजनीति त वास्तवमा नै समाजपालकको सट्टा व्यक्तिवाद(शासक)का पोषक तथा रैथानेका संहारको रूपमा साबित भइरहेकै थियो ।

     त्यहीक्रममा अलेक्जेण्डर जस्ता तानाशाहका जन्म भयो । तिनलाई १४ वर्षको उमेरदेखि पढाएका गुरु चाहिँ अरस्तु थियो । अलेक्जेण्डरले भारतवर्षलाई समेत दखल गर्न आइपुगेको थियो । त्यतिखेर नै पर्सियाका आदिवासीहरूले विद्रोह गरे । विद्रोहीले अलेक्जेण्डरको गुरु अरस्तुकी श्रीमतीको हत्या गरिदिए । श्रीमतीको हत्या भएपछि अरस्तु पागलजस्तै भए । त्यसपछि अरस्तुले रैथानेलाई कब्जा गरी राजनीतिको नाम गर्दै शासन चलाउनको लागि सैद्धान्तिक स्वरूप दिन आवश्यक महशुश गर्‍यो । सोहीक्रममा राजनीतिशास्त्रको जन्म गरायो । त्यसको मुख्य ध्येय चाहिँ एसियालीमाथि युनानीका शासनलाई वैधानिकता दिलाउनु थियो ।

 राजनीतिशास्त्र : बायोपोलिटिक, नेक्रोपोलिटिकदेखि जिओपोलिटिकसम्म

    राजनीतिको नाम गर्दै रैथाने शक्तिहरूलाई समाप्त पार्दै राज्य(देश)को निर्माण गरेका थिए । त्यसक्रममा रैथाने समुदायले नरसंहारलाई खेप्नुपरेको थियो । त्यस्ता अत्याचारका विरुद्ध विद्रोह गर्नु स्वाभाविक थियो । आफ्ना आफन्त तथा पुर्खाका हत्याका बदला लिनु नै आफ्नो पहिलो दायित्व भएको रैथानेहरूले महशुश गर्न थाले । त्यसबाट बच्नको लागि राजनीतिशास्त्रले बायोपोलिटिकको प्रसङ्ग ल्याए । त्यसको अर्थ ठूला शक्तिले सानालाई आफ्नो कब्जामा राख्नु वैधानिक थियो ।सार्वभौमसत्तासहितको राज्य निर्माणको क्रममा आफूलाई बलिमा चढाउनु नै रैथानेको कर्तव्य तथा गौरवताको विषय हो भनेर यही सिद्धान्तलाई अगाडि सारेका थिए ।

    बायोपोलिटिकको सिद्धान्त घोकाउँदा पनि रैथानेका विद्रोहबाट पूर्णतः ढुक्क हुन सकेनन् । त्यसैले स्थापित राज्य(देश)लाई विद्रोह गर्नु गराउनुको सट्टा राष्ट्र र राष्ट्रियताको नाममा नागरिक (रैथाने)ले आफूलाई पनि बलि चढाउनु तथा त्यसैमा समाहित हुनु नै पहिलो दायित्व हो भनेर पढाउन आवश्यक ठाने । सोही प्रसङ्गलाई स्थापित गराउनको लागि नेक्रोपोलिटिक्स भन्ने अर्को सिद्धान्त घोकाउन थाले । त्यसरी राज्यसत्ता स्थापित गराइसकेपछि देश देशका बीचमा अर्को टकराब देखिन थाल्यो । शक्ति सङ्घर्षसहितका युद्धहरू हुन थाले । त्यसैलाई जिओपोलिटिक(भूराजनीति) भन्न थाले ।

 बडीपोलिटिक विरुद्ध पोलिटिक्स

    पोलिटिक्स अङ्ग्रेजी शब्द हो । यसको अर्थ सत्ता(राज्यसत्ता) भन्ने हुन्छ । सत्तालाई पोलिटि भन्छन् । त्यही पोलिटि स्थापनाको माध्यम नै पोलिटिक्स हो । यसलाई नेपालीमा सत्ता र राजनीति भन्ने गरिएको छ । माथि उल्लेख गरिएजसरी नै पोलिटिक्स भनेको रैथानेका संहारक तथा व्यक्तिवादी शासकका पोषक भन्नेमा द्वीमत रहेन तर बडीपोलिटिक शब्द आमनेपालीका लागि नौलो लाग्न सक्छ । पोलिटिक्सको उदयअघि मानवसभ्यता बडीपोलिटिकका आधारमा सञ्चालित हुने गर्दथे । उदाहरणको लागि तामाङ राष्ट्रलाई नै लिऔं । तामाङ राष्ट्र भनेको राजनीतिपूर्व (प्रि-पोलिटिक्स)को सभ्यता हो; जहाँ राजनीतिको उपस्थिति थिएन । त्यतिखेर चोहो, बोम्बो, तम्बा, गन्बा, मुइमू, ह्युल्बा र लम(लामा) लगायतका सामाजिक सांस्कृतिक संस्थाहरू रहन्थे । ती संस्थाहरूलाई गेन्दुन पनि भन्दथे । यही समान व्यवस्था विश्वभरिका आदिवासीहरूसँग अहिलेसम्म पनि कायम रहेका छन् ।

नागरिक विरुद्ध सदस्यता

    नागरिकताको अवधारणा चाहिँ आधुनिक राज्यसत्ताहरूले विकास गरेका हुन् । अहिले पनि तामाङ राष्ट्रका कतिपय सदस्यहरू ओडारमा बस्छन् । ओडारमा बसेका रहेनछन् भनेपनि विकट गाउँबस्तीमा बस्छन् । ती गाउँबस्तीहरू उनीहरूका बप्स (आफ्नै पुर्खौली बस्ती) हुन् । यही प्रसङ्गमा नेपाल नामक देशमा गाउँ र नगरका सङ्ख्यालाई दाँजेर हेर्ने हो भने नगरबासी कति छन् ? गाउँवासीले कति भूभाग ओगटेका छन् भनेर हेर्नुपर्ने हुन्छ । त्यसरी हेर्ने हो भने नगरवासी र तिनले ओगटेका भूक्षेत्र स्पष्ट रहेकै छ । त्यसो हो भने नगरमा बस्ने वा नगरवासी भन्ने अर्थ दिने नागरिक कति र तिनले ओगटेका भूक्षेत्र कति रहेको छ भनेर हेर्नुपर्ने हुन्छ । यसप्रकार नागरिक भएका तामाङ कति छन् भनेर सोध्नु र हेर्नुपर्ने हुन्छ ।

    नागरिक भनेको नगरवासी भनेको हो । त्यसैले नागरिकलाई अङ्ग्रेजीमा सिटिजन भन्छन् । सिटिजन शब्द सिटि(नगर)बाट बनेको हो । सोही आधारमा सिटिजनशिप भनेका हुन् । वास्तवमा नै यो त आधुनिक राज्यसत्ताले ल्याएको झूटको पुलिन्दा मात्रै थियो । विश्वको आदिवासीले नागरिकलाई मानेका छैनन् । हामी आदिवासीका सिटिजनशिप नभई अङ्ग्रेजीमा नै भन्नुपर्दाखेरि मेम्बरशिप मात्रै थियो । जसको अर्थ सदस्यता भन्ने हुन्छ । सिटिजनशिप राज्यसत्ताले दिन्छ । त्यसलाई ग्रहण गर्नुभनेको राज्यसत्तालाई मान्नु हो । आफ्ना पुर्खाका हत्यारा, बलात्कारी तथा डाँकाशक्तिलाई शासक स्वीकार्नु हो ।

    आदिवासीको मेम्बरशिपमा चाहिँ सबैजना समुदायको सदस्य हुन्छन् । त्यसैले शासक र शासित भन्ने नै हुँदैनन् । कुनै एक शासक शक्तिकेन्द्रको गुञ्जायस रहँदैन । कुनै एक राज्य, सत्ता र केन्द्रलाई स्वीकार्दै आफूलाई सबैभन्दा तल्लो तहमा सीमित पार्नु पर्दैन । यसले सबैलाई समान हैसियतका सदस्यको रूपमा स्थापित गराउँछ । अफ्नो विधि, विधानसहितको व्यवस्था आफैले बनाउँछ । व्यक्तिलाई भन्दा पनि समुदायलाई प्राथमिकतामा राख्छन् । चोहो, तम्बा, बोम्बो, गन्बा, मुइमु, लामा र ह्युल्बा(गाउँले)हरू एक समान रहन्छन् । तोकिएका चोहो, तम्बा, बोम्बो तथा लामाहरू काम पूरा गर्ने हेरालु तथा कारिन्दा हुन्छन् । समुदायले तोकेको सीमामा रहेर काम गर्छन् । गल्तीका खण्डमा फिर्ता बोलाउन र सजाय दिन सक्छन् । तिनीहरू कार्यकारिणी हुँदैनन् । समुदाय अर्थात् ह्युल्बा नै कार्यकारिणी (सार्वभौम) हुन्छ ।

मौलिक व्यवस्था र आयातित व्यवस्थाहरू

     आदिवासीका व्यवस्था मौलिक र प्रकृतिमैत्री हुन्छन् । आधुनिक राज्यसत्ताका व्यवस्था आयातित अर्थात् विदेशी व्यवस्था हुन्; जुन रैथाने भूमिपुत्र/पुत्री वा समुदायमाथि लादिरहेका छन् । राज्यसत्ताको संरचनागत स्वरूपलाई हेर्ने हो भने एक केन्द्र र अनेक तत्लो वा मातहतका तहहरू हुन्छन् । तिनका पदवीहरू पनि त्यस्तै हुन्छन्; जुन ख्रिश्चियन चर्चमा स्थापित पदक्रममा आधारित व्यवस्था हो । यसको ठीक विपरीत आदिवासीका तत्लो वा माथिल्लो तह र सत्ता हुँदैनन् । यिनीहरूका प्रत्येक गाउँहरू स्वतन्त्र र आफै सत्ता हो; जसको पदक्रम र छनौट विधि आधुनिक राज्य भनिएका चर्चको पदक्रममा आधारित व्यवस्थाभन्दा फरक रहेका हुन्छन् ।

    उदाहरणको लागि- नेपाल देशको केन्द्रीय सत्ता काठमाडौंमा रहेको छ । प्रधानमन्त्री कार्यकारिणी पद हो । केन्द्रको मातहतमा प्रदेश र प्रदेशको मातहतमा स्थानीय निकायहरू रहेका छन् । तामाङको व्यवस्थालाई हेर्ने हो भने सबैभन्दा माथिल्लो केन्द्र प्रत्येक ह्युल (गाउँ) आफै हुन् । यसप्रकार तामाङले एक केन्द्रवादलाई अस्वीकार गर्दछ । एक केन्द्रवादको ध्येय भनेको काठमाडौंलाई केन्द्र साथै प्रदेशहरूका मातहतमा ह्युल(गाउँ)लाई सबैभन्दा तल्लो तहमा सीमित गर्नु हो । तामाङ व्यवस्थामा चाहिँ प्रत्येक ह्युल आफै केन्द्र हुनुभनेको एक केन्द्रवादलाई भत्काउँदै बहुल केन्द्रवादलाई स्वीकार्नु हो । वास्तविक लोकतन्त्रको अभ्यासलाई मान्यता दिनु हो ।

 स्वतन्त्रता, समानता तथा पहिचानको प्रसङ्ग

    विश्वले राजनीतिको कारण विश्वयुद्ध लगायत नरसंहारक अनेक द्वन्द्वहरू झेल्नुपर्‍यो । अन्ततः स्वतन्त्रता, समानता तथा पहिचानको विषयलाई फ्रीडम, इक्वालिटि तथा फ्रटानिटि/डिग्निटी भन्दै तीन मुख्य बुँदाहरूलाई अघि सारेका थिए । यी तीन तत्त्वहरू लोकतान्त्रिक राज्यको लागि अपरिहार्य हुन् । यसप्रकार राज्यका लागि यिनलाई सबैभन्दा पहिलो शर्त मान्नुपर्ने हुन्छ तर त्यसरी कसैले लिएका र बुझेका उदाहरण बिरलै पाइन्छन् । यद्यपि यी तीनमध्ये स्वतन्त्रतालाई मात्रै लिएर उदारवादीहरु देखापरे । तिनैलाई प्रजातान्त्रिक शक्ति वा पार्टीको रूपमा लिन थाले । त्यही पार्टी नेपालमा आइपुगेपछि नेपाली काङ्ग्रेस भएको छ तर यस पार्टीले समानता तथा पहिचानको विषयलाई पूर्णतः बेवास्ता गर्‍यो; जुन गम्भीर आपत्तिजनक साथै कमजोरी थियो । त्यही कमजोरीलाई दोहोर्‍याउँदै समानता भनिएको बुँदालाई मात्रै लिएर कम्युनिष्ट शक्ति उदायो । त्यसले स्वतन्त्रता र पहिचानलाई पूर्णतः बेवास्ता गर्दै आयो । अन्ततः पहिचान नामक बुँदा उल्लेखित दुवै शक्तिले लिएनन् । त्यसरी नलिनुको कारण चाहिँ लिन नसक्नु नै थियो । स्वतन्त्रताको प्रसङ्ग मुख्य भएपछि समानता र पहिचान स्वतः ओझेल पर्ने रहेछन् । त्यस्तैगरी समानता मात्रै भन्दाखेरि स्वतन्त्रता र पहिचान लुप्त हुँदारहेछन् ।

    स्वतन्त्रता र समानताको सट्टा पहिचान त्यस्तो विषय रहेछ; जोसँग स्वतन्त्रता र समानता स्वतः छायासरि सँगै आउँदोरहेछ । त्यस्तैगरी पहिचानलाई मुख्य विषय बनाउँदाखेरि चाहिँ स्वतन्त्रताको नाममा आफूलाई शासक बनाउन रैथानेमाथि ज्यादति लाद्न नसकिने तथा समानताको नाममा व्यक्तिवादी शासकीय व्यवस्थालाई तह लगाउन नसकिने रहेछ । त्यही भएर स्वतन्त्रता वा समानतामध्ये कुनै एकलाई मात्रै मान्नेहरू धोकेवाज तथा आफू शासक बन्नको लागि रैथाने (पहिचानवादी)लाई शासित बनाउनेहरू रहेछन् भन्ने स्पष्ट हुन्छ । यही तथ्यलाई आजसम्म पनि नेपालमा स्पष्ट पारिएन वा पार्न चाहेनन् वा स्पष्ट पार्न सक्ने कोही व्यक्ति वा शक्ति वा समुदाय देखिएनन् । यद्यपि विश्वजगत् हुँदै नेपालमा यसको छनक देखिएको छ । असली पहिचानवादीहरू एदाकदा देखिन थालेका छन् । यसो भन्दै गर्दाखेरि पहिचानवादी भनी दाबी गर्दै आएका शक्तिका कुरा आउँछन् । खासमा तिनीहरू असलियत्मा पहिचानवादी हुँदै होइनन् । तिनीहरू त स्वतन्त्रता र समानतावादीद्वारा स्थापित राज्यसत्तामा आफ्नो निमित्त थप एउटा कुर्सी चाहने मात्रै हुन् ।

    असली पहिचानवादीले त स्थापित राज्यसत्तालाई भत्काउन आवश्यक देख्नु पहिलो शर्त हो । राजाद्वारा स्थापित हुन् या कुनै व्यहोराबाट हुन्; राज्यसत्ता भनेको रैथानेलाई शासित बनाउने अस्त्र हो । त्यसैले राज्यसत्ताको ध्वंस बिना पहिचानको एक पाइला पनि शुरू हुने छैन । हुन त यी तीन वटै बुँदाका अनुयायीका अन्तिम लक्ष्य राज्यविहीनता नै हो । उदारवादीहरूका अनुसार नागरिकका लागि सम्पूर्ण आवश्यक बस्तुका उत्पादन गर्ने निश्चित ठूला कम्पनीहरू हुनेछन् । समाज उपभोक्तावादी चरणको चरमोत्कर्षमा पुगेपछि राज्यको आवश्यकता रहँदैन । त्यसपछि राज्यविहीनताको स्थिति सिर्जना हुन्छ तर नेपाली परिवेशमा नेपाली काङ्ग्रेसको स्वघोषित महान् नेता कहलिएकाहरू नै यो तथ्यदेखि अनभिज्ञ रहनु लज्जास्प्रद विषय हो ।

    त्यस्तैगरी समानतावादी (मार्क्सवादी)हरूका अनुसार शोषक वर्गबाट गरिखानेवर्गले राज्यसत्ता हात लिनेछन् । त्यसपछि राज्यविहीनतासहितको साम्यवादमा पुग्नेछ । पहिचानवादीहरू भने यहीनेर अलिक फरक मत राख्छन् । उनीहरूका अनुसार एक केन्द्रवादमा आधारित उच्च, मध्य र तल्लो तहमा आधारित राज्यसत्ता राजनीतिमा आधारित रहेका छन् । तिनका सट्टामा अब बहुल केन्द्रवादी, तहगत साथै चर्चहरूमा प्रचलित पदीय व्यवस्थाको अन्त्य गर्दै स्वशासनको घोषणा अनि अभ्यास थालिनेछ । त्यसपछि राज्यसत्ता र तिनका कथित सीमानाहरू निष्क्रिय हुनेछन् । त्यसपछि राज्यविहीनतामा पुगिनेछ ।

    पहिचानवादीहरू तामाङ लगायतका समुदायलाई राष्ट्र मान्छन् । यस्ता राष्ट्रलाई स्वशासनको पूर्णअधिकार रहेको दाबी गर्छन । प्रत्येक राष्ट्रहरू स्वतन्त्र र स्वायत्त रहेका विश्वास गर्छन् । पहिचानलाई द्वन्द्वको जड वा कारण नभएर आपसी सम्मानसहित स्वशासनको प्रसङ्ग मान्छन् । राजनीतिक राज्यसत्ताको सट्टा सम्बन्धित राष्ट्रको मौलिक सामाजिक सांस्कृतिक संस्थाहरू अन्तर्गत सञ्चालित हुने व्यवस्थाको रूपमा अभ्यास थाल्नुपर्नेमा जोड दिन्छन् । सबै राष्ट्रहरूले आ-आफ्नो हैसियतमा सीमित रहने तर अन्यलाई दखल नगर्ने कसम खान आवश्यक ठान्छन् । अरूलाई आफ्नो व्यवस्था लाद्दैनन् अनि अरूद्वारा लादिने कुनै पनि दासतालाई अस्वीकार गर्छन् । यही तथ्य बुझाउन नसक्नु वा बुझाउन सक्ने व्यक्ति (विशेषज्ञ) वा शक्तिको अभाव अहिलेको पहिलो समस्या हो ।

 प्रतिनिधि छनौट विधि

    हरेक व्यवस्थाले निश्चित प्रतिनिधि पात्र आवश्यक मान्दछन् । त्यस्ता पात्रको काम, कर्तव्य र अधिकार पनि निश्चित गर्दछन् । आधुनिक राज्यले राजनीतिक रूपमा चुनावलाई प्रतिनिधि छान्ने माध्यम भनेर स्वीकार्दछन् । त्यसरी जनताद्वारा उम्मेदवारलाई मत दिएर जिताउनुलाई लोकतन्त्र भन्दछन् । जो कोहीले चाहेको खण्डमा चुनावमा भाग लिन पाउनुलाई पनि स्वतन्त्रतासँग जोडेर हेर्दछन् तर आदिवासी राष्ट्रले चाहिँ आधुनिक राज्यसत्ताद्वारा गरिने चुनावलाई अस्वीकार गर्दछन् । उनीहरूका अनुसार चुनावले लोकतन्त्रभन्दा धेरै निरङ्कुश शासक जन्माउँछ । जो कोहीलाई चुनावमा उम्मेदवार हुने रहर लाग्यो भन्दैमा त्यस्तो रहरलाई पूरा गर्ने अवसर दिनु चाहिँ लोकतन्त्र होइन । त्यो त अराजक तथा सनकीतन्त्र मात्रै हो ।

    यस्ता चुनावमा कैयन्का जमानत समेत जफत हुन्छन् । त्यस्ता व्यक्तिका उम्मेदवारी लोकतन्त्र भन्दापनि समुदायलाई अल्झाउने र अल्मलाउने जस्ता अपराध मात्रै हुन् । हरेक चुनावमा पैसाको खोलो बगाउँदै आएका छन् । यो तथ्य कसैबाट कहिल्यै छिपेको पनि छैन । अघिल्लो चुनावमा के. पि. ओलीद्वारा स्रोत नखुलेको अथाह रकम खर्च भएको भन्ने आरोप लागेकै थियो । चुनावपछि कतिपय नेताले आफ्नै पार्टीको नेता ओलीलाई प्रश्न गरेका भन्ने पनि सुनेकै थियौं । यसपालिको चुनावअघि देश कङ्गाल हुँदैछ भन्ने खुलासा भएकै हो । चुनावमा सांसद्हरूले तीनदेखि पाँच करोडसम्म खर्च गरेका भन्ने सुनेपछि निर्वाचन आयोगले स्पष्टिकरण मागेको भन्ने पनि सुनेकै हौं । आफूले जितेमा स्वच्छ अन्यथा धाँदली भएको भन्ने आरोप प्रत्येक चुनावमा संलग्न दल तथा नेताहरूले लगाउँदै आएका छन् ।

    आदिवासी राष्ट्रसँग चुनाव भन्ने नै थिएन । चुनावको अभ्यास राजनीतिक रूपमा राज्यसत्ताद्वारा लादिएको व्यवस्था हो । चुनावको विश्व इतिहास पनि निकै छोटो रहेको छ । आज चुनावलाई सबैभन्दा लोकतान्त्रिक उपाय भन्नु चाहिँ घामलाई जून र जूनलाई घाम भन्नु सरहको तर्क हो । पहेँलो सबै सुन हुँदैन । सुन आफै पनि नम्बर मात्रै हुँदैनन् । माइली, साइली र कान्छी पनि हुन्छन् । त्यस्तैगरी चुनाव भनेको लोकतान्त्रिक उपाय हुँदै होइन । यही दाबीलाई पक्षपोषण हुने गरी केही वर्षअघि चीनियाँ एकजना प्रोफेसरले तथ्य खुलासा गरेको थियो । उनले पश्चिमा उदारवादी प्रणालीको चुनाव कुनै पनि हालतमा लोकतान्त्रिक नभएको दाबी गरेको थियो । सोहीक्रममा चीनमा सबैभन्दा तल्लोतहदेखि क्रमशः जनताद्वारा निर्वाचित हुँदै माथिल्लो तहसम्म पुग्ने प्रणाली मात्रै साँच्चैको लोकतान्त्रिक अभ्यास भएकोमा जोड दिएका थिए ।

    उक्त दाबीलाई एक हदसम्म स्वीकार्न सकिन्छ तापनि आदिवासी राष्ट्र चाहिँ चुनावको अवधारणा विकास हुनुभन्दा धेरै अघिको अवधारणाबाट सञ्चालित थियो । उदाहरणको लागि तामाङ ह्युलको लागि चोहो छनौट गर्ने मौलिक विधि थियो । गाउँका सम्पूर्ण सदस्य परिवारका कम्तिमा एकजना सदस्य साथै सम्भव भएमा सबै सदस्यहरू निश्चित दिन तोकिएअनुसार भेला हुन्थे । गाउँलेद्वारा आफ्नो लागि उपयुक्त पात्रलाई चोहोको पदमा रहेर काम गर्न अनुरोध गर्थे । त्यसरी अनुरोध आएपछि सम्बन्धित व्यक्तिले अस्वीकार गर्दैनथे । कथंकदाचित चोहोको लागि रहर गर्ने कोही एक वा सोभन्दा बढी व्यक्ति देखापरेको खण्डमा; जसको पक्षमा धेरै गाउँले देखिन्छ; उसैलाई चोहो बनाउँथे । आफ्नो पक्षमा जनसमर्थन कम भएको भन्ने थाहा पाउने बित्तिकै सम्बन्धित आकाङ्क्षी पछि हट्थे । त्यसरी म चोहो हुन्छु भन्ने व्यक्ति बिरलै देखापर्दथे । त्यसरी देखापर्नुलाई शुभसङ्केत पनि मान्दैनथे ।

    त्यसैले गाउँले आफैले उचित पात्रलाई चोहोको जिम्मेवारी दिन्थे । उनैका रोहबरमा गाउँले सबैका समुपस्थितिमा विधि विधान बनाउँथे । आफैले बनाएको हुनाले विधि विधान सबैलाई थाहा हुन्थ्यो । उल्लङ्घन गर्ने क्रम पनि कम हुन्थ्यो । प्रत्येक वर्ष चोहोलाई ह्युलछोSब(गाउँलेसभा)ले अनुमोदन गर्दथ्यो । एक जना चोहोलाई तीनवर्षसम्म अनुमोदन गरिसकेपछि सकेसम्म अर्कै व्यक्तिलाई चोहोको जिम्मेवारी दिन्थे । साह्रै राम्रो काम गरेको चोहो छ र अन्य व्यक्ति देखापरेन भने तीन वर्ष थप गर्दै नौ वर्षसम्म चोहो बनाउँथे । नौ वर्षपछि अनिवार्य रूपमा अर्कै परिवारको सदस्यलाई चोहो बनाउँथे । चोहोले गल्ती गरेमा सचेत गराउने; नसियत दिने; सजाय गर्ने; पदबाट फिर्ता बोलाउने र ठूलै अपराध गरेको खण्डमा गाउँलेद्वारा सेरकेम गरी क्षमापूजा समेत गर्ने गरेका पाइन्छन् । त्यसरी छानिएको चोहो शासक नभएर हेरालु वा गोठालो जस्तो मात्रै हुन्थ्यो । कुनै पनि निर्णय लिने वा नयाँ विधान बनाउने वा प्रचलित विधि विधानमा थपघट गर्नुपरेको खण्डमा गाउँलेसभाले मात्रै गर्न सक्थ्यो । त्यतिखेर चोहो त केवल प्रवक्ता भनेजस्तै मात्रै हुन्थ्यो । यसप्रकार चुनावी व्यवस्था भन्दा पनि चोहो व्यवस्था धेरै नै लोकतान्त्रिक तथा प्रकृतिमैत्री भएकोमा द्वीमत गरिरहनुपर्दैन ।

 रैथाने तथा स्थानीयताको अवधारणा

    रैथाने र स्थानीय दुई फरक अर्थ सहितका शब्द हुन् । यी दुईका अर्थमा व्यापक अन्तर हुने हुनाले प्रयोगको क्रममा गरिने सानो पनि ठूलो गल्ती हुने गर्दछ । रैथानेहरू स्थानीय पनि हुन् तर स्थानीयहरू रैथाने होइनन् । रैथानेहरूलाई स्वशासन (आफ्नो मौलिक व्यवस्थाअनुसारको शासन व्यवस्थाको घोषणा तथा अभ्यास गर्न पाउने)को अधिकार हुन्छ । त्यसको विपरीत स्थानीयलाई त्यस्तो सुविधा प्राप्त हुँदैन । उदाहरणको लागि सिन्धुली जिल्ला, सुनकोशी गाउँपालिका वडा नं. ७ नागी गाउँको तामााङ राष्ट्र रैथाने हुन् तर त्यहाँ पछि बसाइँ सरेर आएका तामाङइतरहरू स्थानीय मात्रै हुन् । काठमाडौं शहरमा पछि बसाइँ सरेर आएकाहरू नेवार तथा तामाङइतरका सबै समुदायहरू स्थानीय हुन् तर रैथाने होइनन् । यही तथ्यदेखि अनभिज्ञ रहनु र त्यही अनभिज्ञताबीच रैथानेलाई पनि स्थानीय र स्थानीयलाई पनि स्थानीय भनेर व्यवहार गर्नु घोर अलोकतान्त्रिक कार्य हो । सिन्धुलीकै सुनकोशी गाउँपालिका अन्तर्गतको अमारेको रैथाने चाहिँ थापा (सहितका अन्य केही) हुन् । त्यहाँ यसपछि कोही तामाङले बसाइँ सरेर गएमा ऊ त्यस गाउँको स्थानीय मात्रै हुनेछ । यही प्रसङ्गमा महाभूल गर्नाले लोकतान्त्तिकीकरण प्रक्रिया स्वतः अलोकतान्त्रिक साबित भएको छ ।

 चुनाव र राजनीतिक दलहरू

    यो लेख विशेषतः राजनीतिक चेत, प्रकृति तथा संस्कृतिसँग सम्बन्धित रहेको छ । विषयगत रूपमा स्पष्ट पार्ने क्रममा चुनाव र राजनीतिक दलहरूका प्रसङ्गलाई पहिले प्रष्ट्याउन जरुरी मानिएको छ । यतिखेर स्थानीय निर्वाचन सम्पन्न भइसकेको छ । वैशाख ३० गते सञ्चालन गरिएको स्थानीय चुनाव आफै रैथाने र स्थानीयको अवधारणादेखि बेखबर देखिएको छ । यसले रैथानेका हैसियत र अधिकारको सुनिश्चितता साथै तिनका व्यवस्थाबारे एक शब्द पनि नबोल्नु नै रैथाने र स्थानीयको अवधारणादेखि बेखबर रहनुको बलियो प्रमाण हो । यस्तैगरी राजनीतिक दल तथा तिनका सैद्धान्तिक/दार्शनिक पक्ष पनि पूर्णतः बेवास्ता गरिएका देखिए । कोही कसैले पनि सैद्धान्तिक/दार्शनिक पाटोप्रति ध्यान दिएका र अध्ययन गरेका प्रमाण पाइएनन् । आमजनमानसमा पनि सैद्धान्तिक/दार्शनिक पक्ष हुन्छन् र बुझ्न आवश्यक छ भन्ने ज्ञान रहेको पाइएन । कार्यकर्ताहरू पनि यस विषयमा अनविज्ञ नै देखिए ।

    केही यस्ता मानिस (विशेषतः युवाहरू) देखिए; जसलाई चुनावी र्‍याली वा प्रचारप्रसारमा जानु थियो । त्यसरी जानुको अर्थ प्रचारप्रसारभन्दा पनि हुलमूलमा संलग्न भएर दिनभरिको लागि खैनी र चुरोटको जोहो गर्नु थियो । मासु चिउरा र रक्सी पिउनु थियो । त्यसैले कुन दलको भन्दा पनि जुनसुकै दलको भएपनि फरक परेन तर साथ लागेर कुदनु थियो । त्यसैले दिनैपिच्छे फरक फरक दलका चुनावी कार्यक्रममा भाग लिन घरबाट निस्किरहे । दिनभरि करायो; साँझसम्ममा रक्सीले झ्याप भयो अनि नेताद्वारा पैसा तिरायो । सकियो ।

    चुनाव यतिसम्मन् बेसर्मी देखियो कि शरम् भन्नेले नै शरम् मानेर बेसर्मी भइसकेको देखियो । एकाध कार्यकर्ता लाजले पानी देखिन्थे । अवाक देखिन्थे । कतातिर झर्दैछौं भनेर चिन्तित थिए तर तिनका दशा बुझ्ने मानिसको सख्त अभाव खटि्कइरहेको थियो । त्यस्ता दृश्यले चुनावको विरुद्धमा बहस थाल्न ढिलो नगरौं भन्ने सन्देश त दिइरहेकै भएपनि महशुश गर्न सक्ने मानिस एकजना पनि देखिएन । यो अति संवेदनशील थियो । यतिखेर चुनाव सम्पन्न भइसकेको छ तर कसरी भयो भन्ने प्रश्नको उत्तर पनि कसरी भयो नै रह्यो ।

 स्थानीय चुनाव : गठबन्धनका कारण, आवश्यकता र असर

    आफ्नो गाउँबस्तीको विकासे योजना तय तथा सञ्चालन गर्न गराउनको लागि प्रतिनिधि छान्नु नै स्थानीय चुनाव हो । दुःखद् पक्ष चाहिँ शब्दगत रूपमा स्थानीय चुनावले रैथाने शब्दलाई पहिचान गरेको फिटिक्कै देखिएन  । यो चुनावमा पाँच दलीय बाम लोकतान्त्रिक गठबन्धन एक पक्ष र अर्कोतिर एमाले नामक दल देखियो । मुख्यतः यी दुईका बीचमा चुनाव थियो । पाँच दलीय गठबन्धनको बारेमा गठबन्धनभित्रकै अधिकांश नेता तथा कार्यकर्ताहरू अनविज्ञ भेटिए । प्रायःलाई गठबन्धन थाहा थिएन । गठबन्धन शब्द सुन्नुपर्दा पनि ढल्न खोज्दै थिए । आफ्नो रगत र वंशमा फलानो दलको रगत र आणुवांशिकी रहेको छ भन्नेहरू राजनीतिक चेत, प्रकृति र संस्कृतिदेखि लाखौं प्रकाशवर्ष दूर अल्मलिइरहेका थिए ।

    खासगरी देशमा के. पि. ओली र प्रचण्डको मिलनबाट करिब दुईतिहाइ हाराहारी शक्तिसहित कम्युनिष्ट भन्नेहरू सत्तामा पुगेको थियो । ओली कम्युनिष्टबाट च्यूत हुँदै बिस्तारै बिस्तारै ओलीतन्त्रतिर ढल्किँदै गयो भन्ने लाग्न थालेपछि प्रचण्ड मात्रै नभएर माधवकुमार नेपाल जस्ता नेताहरु ओलीसँग रुष्ट भए । ओलीले चुच्चे नक्शा बनायो तर पाठ्यक्रमबाट हटाउन लगाएर आफै धामी आफै बोक्सा बनेर देखायो । सत्ता सञ्चालनमा मनपरी गर्न थाल्यो । आफैलाई निरङ्कुश राजाको दर्जामा उभ्यायो । भन्छन्, एक लिटर पानीलाई हजारौं तिरेर पिउने बानी बसाल्यो । नब्बे हजार पर्ने नुहाउने साबुन प्रयोग गर्न थाल्यो । संवैधानिक निकायदेखि हरेक क्षेत्रमा आफ्नो आसेपासेहरूलाई नियुक्त गर्न थाल्यो । बालुवाटार जग्गा काण्डदेखि गोर्खाभूकम्प, ७२ साथै कोरोनालाई कार्यकर्ता पोस्याउने अवसरको रूपमा लियो । परिणामतः देश श्रीलङ्का जस्तै असफल हुने प्रवलता अकल्पनीय रूपमा बढिसकेको छ । यस्तै आरोप लगाएका देखिन्छन् ।

    यस्तैमा नागरिक समाजले ओलीको छाला काढ्दै थियो । पाँच दलीय गठबन्धनको कारण ओली बालुवाटारबाट लखेटियो । फलस्वरूप गठबन्धनको सरकार बन्यो । गठबन्धनको सरकारले स्थानीय चुनाव गर्नुपर्ने भयो । चुनावमा एक्ला-एक्लै कि गठबन्धन गरी जाने भन्ने बहस चल्दा-चल्दै गठबन्धन नै गर्ने अन्तिम निर्णयमा पुगेका थिए । त्यसरी भएको वा गरिएको गठबन्धनको आवश्यकता र कारणलाई स्थानीय तहका जनता त परै राखौं दलको होनाहार, खुङ्खार साथै जब्बर नेता कार्यकर्ता भन्नेहरूले नै फिटिक्कै बुझ्न सकेनन् । आफ्नो दलले गठबन्धन गरे अरे भन्ने सुनेपछि शिर्षस्थ नेताहरूलाई सराप्दै आफू मात्रै दलको होनाहार नेता वा कार्यकर्ता रहेको बकबास ओकल्न पछि परेनन् । त्यसरी गठबन्धनको तथ्यगत आवश्यकता बुझ्न नसकेका कथित नेता तथा कार्यकर्ताहरूले चुनावी गठबन्धन आफैमा गठबन्धन भन्दापनि झूण्डिएर देहत्याग गर्ने उपाय भनेर बुझ्न थालेका रहेछन् । गठबन्धनमा रहेका शक्तिहरू बीच महाशत्रुतापूर्ण रोष उत्र्सर्जित गरिरहेका पनि रहेछन् । परिणामतः गठबन्धनमा रहेका शक्तिहरू नै उनीहरूकै भाषामा ओलीतन्त्रतिरै लिप्त दल तथा नेताहरूलाई नै राम्रा देख्न पछि परिरहेका थिएनन् ।

    आफ्नो शरीरमा सम्बन्धित दलको रगत मात्रै रहेको भन्न रुचाउने नेता कार्यकर्ताहरू पनि रहेछन् । तिनीहरू आफूलाई आफ्नो दलसँग पुस्तैनी तथा जन्मजात साइनो जोड्दै गर्व गर्दारहेछन् । दलको लागि शहीद हुन तयार रहेको ढोङ पनि पिट्दारहेछन् तर तिनीहरूले गठबन्धनको कारण तथा आवश्यकतालाई शून्य प्रतिशत महशुश गरे । त्यसैले तिनीहरू यतिसम्मन् बहिरा र एकोहोरो भएका रहेछन् कि आफ्नो दलले लिएको निर्णय तथा गरेको हि्वपलाई सुन्न सकिरहेका थिएनन् । दलको हितको नाममा अन्ततः व्यक्तिगत स्वार्थमा चुर्लुम्म डुब्न पुगे । प्राण जान खोज्दा असहज महशुश त गरे तर कारणदेखि अनभिज्ञ रहे । स्वतन्त्र उम्मेदवारी दिने र त्यस्तालाई मत दिनुलाई आफ्नो इमान्दारीता ठाने । प्रतिगमणको प्रकरण साथै गठनबन्धनको कारण, आवश्यकता साथै महत्त्वलाई बुझ्न सकेनन् । अन्ततः आफू त डुबे डुबे; अरूलाई पनि डुबाएर छाडे ।

    यस्तै रीतसँग गठबन्धनले पूर्ण सफलता प्राप्त गर्न सकेन । एकाध स्थानमा राम्रो नगरेकै पनि होइन तर प्रायःजसो बिगार मात्रै गर्‍यो/भयो । गौँथलीलाई लखेट्न आफ्नै घरको आगो लगायो । गौँथली त पहिल्यै उडेर गइसकेको थियो । त्यसैले आफ्नो घर मात्रै जलेर खरानी भयो । अझैसम्म पनि गौँथलीलाई भगाएर पुरुषार्थ देखाएका सपनामा मस्त छन् । यसप्रकार धेरै बिरालो भएपछि मुसा मार्दैनन्; बरु घरमा रहेका मासु तथा खानेकुरा चोरेर सिध्याउँछन् । अन्नका भकारीमा बिष्ट्याउँछन् । चुनावी गठबन्धनले यही तथ्यलाई पुनः उजागर गरिदिएको छ । यस्तो बेलामा एउटा दलबाट उम्मेदवारी दिएका र भोलिपल्टै अर्को दलमा प्रवेश गरेका बाइफले तथा बोकाहरूका प्रसङ्ग पनि त्यस्तै रहे ।

अन्तरदलीय सहकार्य र विश्वासको प्रसङ्ग

    खासगरी गठनबन्धनका दलहरूले राम्ररी आफ्नै नेता कार्यकर्ताका चित्त बुझाउन सकेनन् । स्वदलभित्रै अन्तर्घातको चरम्बिन्दू पनि देखिए । सिन्धुली जिल्ला, सुनकोशी गाउँपालिकाको वडा नं. ७ को हकमा आफूलाई स्वनामधन्य ठूलो नेता मान्नेले नै अन्तर्घात निर्लज्तासाथ गरे । आफूले पाउँदा सबै ठिक अन्यथा बेठीक मान्ने र दल बदल्नपछि नपर्ने पिपलपातेले आफ्नो आसपासेसहित अन्तर्घात गरेका अनेक प्रमाण भेटिए । यता नेकपा माओवादी केन्द्र र नेपाली काङ्ग्रेस मात्रै थिए । अन्त तीन दलका पहिचान भएन । उपस्थिति भएका दुई दलका स्वनामधन्य नेता कार्यकर्ताहरू नै गठबन्धनका बारेमा स्पष्ट रहेनछन् । कोही बामगठबन्धन भन्दै थिए त कोही दुई दलका चुनाबी गठबन्धन मात्रै भनिरहेका थिए । वास्तविकतामा चाहिँ पाँच दलीय गठबन्धन नै रहेछ । तीन दलका कोही पनि नदेखिएपछि दुई दलकाबीच गठबन्धनलाई निरन्तरता दिएका रहेछन् । त्यसक्रमा बाम-लोकतान्त्रिक गठबन्धन भनेका रहेछन् । त्यही बाम-लोकतान्त्रिक गठबन्धन भन्ने वाक्यांश थाहा पाएका नेता शून्य प्रतिशतमा भेटिए ।

    यस्तो परिवेशमा अन्तरदलीय घात स्वाभाविक मान्नुपर्ने प्रकृतिको हुँदोरहेछ । विशेषतः माओवादी केन्द्र र काङ्ग्रेस दुवै दलमा आन्तरिक अन्तर्घातको व्यापक त्रासद देखिए । यी दुई दलले गठबन्धनका उम्मेदवारलाई साझा र हाम्रा भनेर हेर्न सकिरहेका थिएनन् । विशेषतः काङ्ग्रेसका नेता तथा कार्यकर्ताहरू माओवादीकेन्द्रका उम्मेदवारलाई भोट दिनुभन्दा काङ्ग्रेस पार्टी नै छोड्न तयार देखिए । काङ्ग्रेस पार्टीको होनाहार हुँ भन्नेले स्वतन्त्र उम्मेदार बनेर देखाए । जन्मजात काङ्ग्रेस हुँ भन्ने कतिपयले तिनैलाई भोट दिए । केहीले नश्लीयताको आधारमा एमालेका उम्मेदवारलाई मत ओइर्‍याए । त्यसरी मत ओइर्‍याउनेका खालमा माओवादी केन्द्रका केही नेता कार्यकर्ताका श्रीमती र आमाहरू पनि देखिए ।

    त्यस्तैमा चुनाव भइसकेके छ । सबैले भोट पनि हालिसकेका छन् । परिणाम पनि आइसकेको छ । परिणामले माओवादी केन्द्रका ठूला भनिएका र उम्मेदवारको दाबेदारहरूले घात-अन्तर्घात गरेका आरोप साबित गरेको छ । काङ्ग्रेसको उम्मेदवारहरू बीच विद्यमान देखिएका अहमताको सवाल र त्रास आंशिक सत्य प्रमाणित भएको छ । माओवादी केन्द्रका सच्चा नेता तथा कार्यकर्ताहरू डगमगाएनन् । अन्तरदलीय गठबन्धन तथा साझा उम्मेदवारलाई भोट हालेका स्पष्ट भएको छ तर एकाध कार्यकर्ता तथा आस्थावानहरूले चाहिँ काङ्ग्रेसका उम्मेदवारलाई भोट हाल्दा हात काँपेको सुनाए । यस्तैगरी काङ्ग्रेसको नेता कार्यकर्ताले गठबन्धनलाई न्यून मात्रामा सकारेका पाइयो । तिनीहरूले माओवादी केन्द्रका उम्मेदवार (विशेषतः वडाध्यक्ष)को सट्टा नश्लीय तथा छिमेकी नाता लगाउँदै एमालेका उम्मेदवारलाई सकारे । त्यस्तैगरी गठबन्धनकै साझा उम्मेदवारले नै माओवादी केन्द्रको वडाध्यक्ष उम्मेदवारलाई भोट दिए होलान् त भन्ने शङ्का उब्जियो । त्यसैले कार्यकर्ताहरूले भोट नदिनु कुनै अनौठो विषय भएन ।

     यसै सन्दर्भमा सुनकोशी गाउँपालिका वडा नं. ५ को अमारे मतदानकेन्द्रको मतदाताहरू मात्रै गठबन्धनमा पूर्ण प्रतिबध्द रहेका तर अन्यत्र विशेषतः वडा नं. ७ को मझूवा मतदान केन्द्रबाट मतदान गरेका काङ्ग्रेस नेता कार्यकर्ताले नराम्ररी धोका दिएका भन्ने मतदानको परिणामबाट स्पष्ट भइसकेको छ । परिणामतः माओवादी केन्द्रका वडाध्यक्ष उम्मेदवारको हार भयो तर उनको प्यानलमा रहेको एकजना माओवादी केन्द्रकै सदस्य तथा नेपाली काङ्ग्रेसको तीन जना सदस्यहरू चाहिँ विजयी भएका छन् ।

स्वदलीय सदस्य साथै वैयक्तिक स्वार्थका परिणाम

    यसपालि स्वदलीय आस्था साथै वैयक्तिक स्वार्थको बिस्कुन सुकाइ अकल्पनीय रह्यो । यहाँ माओवादी केन्द्रको केही अगुवा नेताहरूप्रति आम जनमानसमा शङ्का व्यापक देखियो । आफूले पाउँदा माओवादी केन्द्र र नपाउनसाथ दल बदल्नेदेखि अन्तर्घात गर्नेमा फलाना फलाना हुन् भनेर निशङ्कोच बोलेका पनि देखिए । यो प्रसङ्ग साबिक ९ वटा वडाका जनजनका जिब्रोमा झुण्डिएका रहेछन् । शङ्कामा परेकाहरू आफ्नै तालमा देखिए । प्रतिकार गर्न गूटगत रूपमा लागि परेका पनि ह्वाङ्गै छ्याङ्गै रह्यो । प्रचारप्रसारको समीक्षा बैठकमा पनि गूट रहेका र एक गूटले आफूहरूमाथि उठाइका शङ्का चिर्ने प्रयास गरिरहेका थिए तर तिनीहरू शङ्का निवारण भन्दापनि शङ्का गर्नेहरूमाथि खनिएर आफू चोखिने प्रयासमा जुटिरहेका देखिन्थे ।

    परिणामतः एकले अर्कोमाथि शङ्का र चुक्ली लगाउनेहरूका भदौरेखहरे बढेकै थियो । वडाध्यक्षको उम्मेदवार आफै अन्यौलतामा फस्ने सम्भावना बढ्दै थियो । उनी साथीहरूलाई शङ्काको सट्टा विश्वास गर्न साथै इमान्दारितापूर्ण कदमको लागि अनुनय विनय गर्दै थिए । उता गठबन्धनमा संलग्न अर्को दल नेपाली काङ्ग्रेसको उम्मेदवारहरू पनि आपसी विश्वासको अभावमा रन्थनिइरहेका थिए । एकले अर्कोको विरुद्ध चुक्ली लगाएका भन्ने हल्ला तथा शङ्काका कारण असमन्जसमा देखिन्थे । तिनीहरू पनि चुनावी प्रचारभन्दा पनि आफू विरुद्ध लागेका आरोप चिर्नमा समय बढी खर्चन बाध्य देखिन्थे ।

राजनीतिक प्रकृति

    राजनीतिको लागि सबैभन्दा पहिलो शर्त राजनीतिक प्रकृति हो । राजनीति हुन त्यसको अवधारणा, दर्शन र सिद्धान्तसहित प्रकृति आवश्यक पर्दछ । प्रकृति त्यस्तो विधा हो; जसको उपस्थितिले राजनीति हो वा होइन भन्ने छुट्याउँदछ । त्यसैले दर्शन होस् या अवधारणा त्यसमा राजनीतिक प्रकृतिको आवश्यकता पर्दछ । त्यस्तैगरी नेता, कार्यकर्ता वा आस्थावानका लागि समेत यसको अपरिहार्यता मानिन्छ । नेपाली परिवेशलाई हेर्दा राजनीतिक भन्दा धेरै अराजनीतिक प्रकृतिको हाबी बढ्दै आएको महशुश गर्न गाह्रो छैन । यता गाउँघरमा त आस्था राख्ने त परैको भयो कार्यकर्ता र नेतामा पनि राजनीतिक प्रकृतिको खडेरी छ भन्दा फरक पर्दैन । फलस्वरूप राजनीति राजनीतिभन्दा बढी व्यक्तिगत स्वार्थमा डुब्दै गइरहेको भन्ने स्पष्ट भइसकेको छ । जो जसले राजनीतिलाई सामुदायिक स्वार्थ र सुरक्षाको विधा भनेर जत्ति नै नारा फलाकेतापनि राजनीतिको जन्म व्यक्तिगत स्वार्थको उपज नै थियो । त्यसैले पनि एउटै दलभित्र अनेक गूट उपगूट बेहोर्न बाध्य देखिएका छन् ।

    वि.सं. २०६३/०६३ को परिवर्तनपछि एक किसिमले चुनावमा सहभागीता जनाएकै थिएँ । संविधानसभाको दोस्रो निर्वाचन घोषणासँग व्यापक शङ्का बढेकै थियो । २०७२ मा संविधान जारी हुने बेलासम्ममा राजनीतिको वास्तविक चरित्र र यसको उदयको तथ्यगत कारण थाहा पाइसकेको थिएँ । त्यसपछि चुनाव त परैको कुरा राजनीतिदेखि पूर्णतः अलग भएको थिएँ । यसपालि पुनः विशेष कारणवश चुनावी माहौललाई नजिकबाट नियाल्न पुगेँ । यसक्रममा चुनावी माहौल तथा यहाँका मानिसका बुझाइ महशुश गर्न पाएँ । वास्तवमा यहाँ राजनीतिक प्रकृति बारे कोही पनि सही जानकारीमा नरहेका देखेँ । हुन त निकै अघिदेखि नै नेपाली राजनीतिज्ञमा नै राजनीतिक प्रकृतिको अभाव रहेको दाबी गर्दै आएको थिएँ ।

    राजनीति के हो ? दल र मैले आस्था राखेको दलको दर्शन के हो ? यसले समाजको विश्लेषण कसरी गरेको छ ? यसको अन्तिम लक्ष्य के हो ? यसले मानिसलाई कस्तो बनाउने उद्देश्य राखेको छ ? मेरो भूमिका के कस्तो रहनुपर्छ ? साथै राजनीतिक प्रकृति के हो ? यी प्रश्नहरू यताका लागि आवश्यक देखिएनन् । यहाँ त कसरी हुन्छ- हामीलाई भोट दिनुस् मात्रै रहेछन् । हामीले यस्तो गर्‍यौं । अब यस्तो गर्नेछौं । हाम्रो दर्शन यो हो र हामी यस्ता हुनु वा बन्नुपर्छ भन्नेतिर कसैले पनि ध्यान नदिँदारहेछन् । अध्ययनको खडेरी, दलीय प्रशिक्षण तथा शिक्षाको कमी साथै राजनीतिलाई व्यक्तिगत स्वार्थ पूरा गर्ने साधनको रूपमा मात्रै लिने गरिएका रहेछन् । त्यसैले राजनीतिक प्रकृतिको सम्बन्ध सचेत व्यक्ति वा नेता कार्यकर्ता दिउँसै बत्ती बालेर खोज्नुपर्ने अवस्थाको सङ्ख्यामा रहेछन् । अर्को महत्त्वपूर्ण तथ्य चाहिँ कम्तिमा पनि स्थानीयसत्ता राजनीति वा दलीयताको घेराबाट बाहिर हुन्छ भन्ने प्रमाणित भएको वा गरेका देखियो ।

राजनीतिक संस्कृति

    राजनीतिक प्रकृतिको अभावमा संस्कृति फस्टाउने कुरै भएन । राजनीतिक संस्कृति भन्दा कुन चरीको नाम भनेर सोध्लान् कि भन्ने डर हुने रहेछ । यहाँ त फलनामा मेरो पक्षको वा मनपर्ने मान्छे हो । ऊ त्यो दलमा लागेको हुनाले म पनि त्यही दलको हुँ भन्ने प्रवृत्तिद्वारा अभिप्रेरित मात्रै रहेछन् । कोही चाहिँ फलना मलाई मनै पर्दैन । त्यसैले त्यो लागेको दलको विपक्षी दलमा लागेको हुँ भन्ने रहेछन् । यसप्रकार कोही रिसले, कोही आरिस वा द्वेषका कारण अनि कोही आसक्तिले त कोही आशै आशामा दलमा लाग्दरहेछन् ।

    एक दलबाट स्वार्थ पूरा नभएमा वा आफ्नो वैयक्तिक स्वार्थ पूरा नभएमा ठीक विपरीत मान्यतासहितको दलमा प्रवेश गर्न चाहिँ खुब जान्नेहरू रहेछन् । त्यस्तैगरी आफूले पाए राम्रो पार्टी; अन्यथा खराब पार्टी भन्ने रहेछन् । जन्मसिद्ध यही पार्टीको सदस्य हो । मेरा नशा नशामा यो पार्टीको रगत बगेको छ । यो पार्टीसँग मेरो वंशाणुगत सम्बन्ध रहेको छ भन्नेहरू पनि रहेछन् तर तिनीहरू नै आफ्नो व्यक्तिगत स्वार्थको लागि वा कुनै एक मनपर्ने वा कुरा काट्न नसकिने वा कुरा काट्न नमिल्ने मानिसका लागि रगत, जन्मसिद्ध र वंशाणुत सम्बन्धलाई लत्याउँदै पार्टीको निर्णय विपरीत कुद्न अलिकति पनि हिचकिचाउँदारहेनछन् ।

    त्यसप्रकार केही कसैका लागि आफ्नो दललाई घात/अन्तर्घात गर्ने; दल परिवर्तन गर्दै जाने; दल त्याग्ने र फर्कने; जाँडरक्सी र मासुका लागि दल फेर्ने वा लुकीलुकी विपक्षीसँग साँठगाठ गर्ने; चुनावमा एकातिर भन्दै भित्र-भित्रै अर्कैलाई भोट हाल्ने गर्दारहेछन् । गरीबका लागि काम गरेर खानु भनेर आएको एक बोरा चामल आफूले नपाउँदैमा विपक्षी शक्तिका ड्याङमा उभिन पुग्दारहेछन् । छोरा, छोरीलाई जागिर खुवाउन वा सरुवा बढुवाका लागि पनि दल त्याग वा प्रवेश गरिरहँदारहेछन् । प्रत्येक चुनावमा आफ्नै दलमै पनि पुनः पुनः प्रवेश गरिरहँदारहेछन् । राजनीतिलाई आफ्नो स्वार्थ पूरा गरिदिन नियुक्त गरेको नोकर ठान्दारहेछन् ।

    मै मात्रै सचेत, सजग तथा इमान्दार नेता वा कार्यकर्ता भन्नेले नै आफ्नो दलको निर्णय र त्यसको कारण नबुझ्दारहेछन् । आफूले अरू दलका उम्मेदवारलाई भोट दिनुभनेको आफूले अरू दलबाट पनि भोट पाउनु हो भनेर बुझ्नै नसक्तारहेछन् । यस्तै यस्तै चेत तथा बुझाइ अनि व्यवहारले यहाँ राजनीतिक संस्कृतिको खडेरी रहेको तर खडेरी छ भन्ने पनि बुझ्न नसकेर रोइलो गरिरहेका देखिए ।

नश्लीय चेत तथा राजनीतिक/वैयक्तिक स्वार्थ

    यसपालिको चुनावमा नश्लीयताले यो वडाका बासिन्दाको मनस्थितिमा नकारात्मक असर गरेको स्पष्ट देखियो । यो तथ्यलाई गठबन्धनमा रहेका दुवै दलीय नेता र कार्यकर्ताले स्वीकार्दारहेछन् । विशेषतः मङ्गोल नेलशनल अर्गनाइजेसन भन्नेको यहाँ प्रवेश भएको रहेछ । जसले हिन्दू र अहिन्दू मूलबासीको प्रसङ्ग उप्काएको रहेछ । त्यसबाट हिन्दू हौं भन्नेहरूमा एक किसिमको खैलाबैला नै मच्चिएका भन्दा फरक पर्दैन । माथिल्लो क्षेत्रमा रहेका तामाङ लगायतका अहिन्दूहरूका माझबाट मङ्गोल भन्नेहरू उदाइसकेका रहेछन् । त्यसैले हामी पनि बेलैमा सचेत हुनुपर्छ भन्नेमा हिन्दू भन्नेहरूका मनमा विभिन्न प्रकारले सचेत गराएको देखियो । परिणामतः एमालेको कार्की थर भएको उम्मेदवारलाई दलीय तथा गठबन्धनको सीमा नाघेर भोट दिनुलाई प्रायःजसोले आफ्नो धर्म मानेको बुझ्न गाह्रो भएन ।

    नश्लीय चेतसहितको मङ्गोलका आफ्नै समस्या पनि देखिए । यहाँको समाजमा अत्यन्त न्यून प्रभावको कारण उम्मेदवार पाउन पनि निकै कठिन रहेछ । यद्यपि कतिपयका दिमाग भुट्न सफल जस्तो पनि देखिएका रहेछन् । त्यसको मुख्य कारण राजनीतिक रूपमा ठूला भनिएका दल तथा तिनका अगुवा नेताहरूका हर्कत मुख्य कारण रहेछ । त्यस्तैगरी अज्ञानताको फाइदा उठाउँदै मुर्ख बनाउँदैछन् भन्ने बुझ्न नसकेर पनि मङ्गोल भन्नेका कुरामा आकर्षित हुँदारहेछन् । यही चुनावी माहौल चलिरहेकै बखत तीनजनासँग कुराकानी गर्ने अवसर मिलेको थियो । यो के हो र कस्तो हो बुभाइदिनुपर्‍यो भनेर दुईजनाले भनेका थिए । एकजनाले यो नै हाम्रो रहेछ भनेर सुनाउँदै थियो । त्यसपछि आफूले सुनेको र बुझेको प्रसङ्गहरू सुनाएको थिएँ । त्यसपछि तिनीहरू अचेलका केटाकेटीका भाषामा भन्नुपर्दा प्ल्याट खाएका थिए ।

    नश्लीय चेतको गलत बुझाइका कारण राजनीतिक आस्थाका जग समेत हल्लिएका रहेछन् । कोही हौसिएका त कोही अत्तालिँदै रहेछन् । विशेषतः तामाङ र मगरमा यसले आश जगाएको जस्तो देखियो तर क्षेत्री र बाहुन हौं भन्नेहरू तर्सिएका र अब हामी पनि सङ्गठित हुनुको विकल्प छैन भन्नेमा पुग्दै गरेका देखियो । यस्तो सोचले पहिचानलाई गम्भीर समस्यामा फसाउँदै गरेको दृश्य स्पष्ट थियो । खासगरी पहिचान भनेको समस्या वा द्वन्द्वको जड वा कारण होइन अनि हुनु वा बनाइनु हुँदैन पनि ! यसको विपरीत यतातिर हिन्दू र अहिन्दूबीचको कित्ताकाट गर्ने हतियारको रूपमा पुष्टि गर्न लागिपरिरहेका देखिए । यहिनेर एकै क्षण स्थानीयका आवाज सुन्दाखेरि मझूवा, गैरीगाउँ र डाँडागाउँका हिन्दू (क्षेत्री भनिएका खस तथा बाहुन भनिने आर्य)हरूबाट चालिसे गाउँका गोलेहरूलाई कति नमस्कार गर्नु भन्ने रोदन डडेलोसरि फैलिँदै गएको रहेछ । चालिसे र नागीतिरका तामाङ र मगर लगायत केही राष्ट्र (समुदाय) भने क्षेत्री र बाहुनले हामीलाई कसरी लत्याएर चुनाव जित्दारहेछन् भन्दै बसेका देखिए । यसलाई सडक विस्तारको योजनाहरुले थप मलजल गरेको पाइयो । स्पष्ट रूपमा आदिवासी र क्षेत्री बाहुन भन्नेहरूका बीचमा सडक कताबाट लाने भन्नेमा अलग मतहरू रहेछन् । यति हुँदा-हुँदै साविक ८ नं. (तामाङ) र ९ नं. (थापा, जोगी तथा भुजेल)का बीचमा गहिरो नाता सम्बन्ध कायम रहेको पाइयो । यिनीहरूबीचमा शङ्का र द्वेष भन्दा भातृत्वभाव धेरै राम्रो रहेको देखियो तर यसपालिको वडाध्यक्ष पदमा कार्की थरको उम्मेदवारले जित्नु र मङ्गोल नश्लीय उम्मेदवार(तिनीहरूकै भाषामा भन्नुपर्दा)ले हार्नुको कारणहरूमध्ये एक चाहिँ मङ्गोल नेसनल अर्गनाइजेसन भन्ने पार्टी नै रह्यो ।

    खासगरी पहिचान त विभिन्न राष्ट्र (समुदाय)का बीचको आपसी सम्मानको आधारमा अधिकार प्राप्तिको प्रसङ्ग मात्रै हो । आ-आफ्नो स्थानमा ऐतिहासिकताको आधारमा मौलिक पहिचानको साथ सगौरव आ-आफ्नो कद (साइज)मा रहेर आफ्नो भाग प्राप्त गर्ने वा दिलाउने उपाय हो । त्यस्तैगरी कुनै पनि दल देश निर्माणको लागि हुनुपर्दथ्यो तर यता पनि दललाई दाजुभाइ तथा घर परिवारलाई फुटाउँदै भाँडभैलो गराउने साधनको रूपमा विकास गर्दै अघि बढेको स्पष्ट देखियो । यसप्रकार समाजमा वैयक्तिक स्वार्थको चरम् चुली चुलिँदै साथै मानवताको हिमाल पहिरोको कारण चुरेभन्दा पनि होचिन थालेको स्पष्ट देखियो । फलस्वरूप आपस सद्भाव, समभाव, विश्वास तथा सहयोगको सट्टा कहल तथा द्वेषपूर्ण महाव्याधिको प्रवलता बढेको मात्रै पाइयो । 

निर्वाचन आयोगको भूमिका

    कुनै पनि निर्वाचनमा निर्वाचन आयोगको भूमिका महत्त्वपूर्ण हुने नै भयो । निर्वाचन शब्द संस्कृतबाट ल्याएका हुन् । यसलाई आमबोलीमा चुनाव भन्ने गरिएको छन् । प्रतिनिधि चुन्ने हुनाले चुनाव भनेका भन्ने स्पष्ट रहेको छ । निर्वाचन भनेको आदिवासी वा मौलिक रैथाने अवधारणा होइन । यो त गोरा नश्लका युरोपियनहरूद्वारा स्थापित हो । चुनावको इतिहास तीनसय वर्ष मात्रको देखिन्छ । नेपालमा वि.सं. २०१५ सालदेखि निरन्तर चुनाव हुँदै आएको छ । विश्व इतिहासलाई हेर्ने हो भने महिलाले चुनावमा भाग लिनको लागि धेरै सङ्घर्ष साथै समयसम्म पर्खनुपरेको थियो । यहाँ चाहिँ यसपालि सम्पन्न स्थानीय चुनावमा केही यस्ता प्रसङ्गहरू माथि सङ्क्षिप्त चर्चा गर्ने प्रयास गरिएको छ ।

मतदाता शिक्षाको कमि :  मतदाताका लागि आयोगद्वारा शिक्षा दिनुपर्ने एक किसिमको मान्यता रहेको छ । यसपालि मतदाता शिक्षाको लागि निर्वाचन आयोगबाट कोही आए त भनेर यताका मतदातालाई सोध्दाखेरि कोही आए भनेर उल्टै प्रतिप्रश्न गर्दै थिए भन्ने गुनासो देखियो । त्यस्तैगरी चुनावमा सहभागी दलहरूले घरदैलो कार्यक्रम अन्तर्गत मत माग्दै भोग हाल्ने तरिका सिकाइरहेका भेटिए तर घरका सबै सदस्यहरूलाई त्यसरी सिकाउन सम्भव थिएन । त्यसैले निश्चित कार्यकर्ताहरू मार्फत पुनः सिकाउने र घरका सदस्यले अन्यलाई सिकाउने पनि गरेका रहेछन् । यद्यपि कतिपयका लागि निकै कठिन साबित भए किनकी मतपत्र यत्ति ठूलो र चिह्नहरू यत्ति धेरै थिए कि; जसले गर्दा प्रायःजसो त मतपत्र देख्दै अत्तालिँदारहेछन् । मतदाता शिक्षाको तरिका र बुझाइदिनेको कमि त छँदै थियो । फलस्वरूप धेरै मत बदर भए ।

प्रविधिगत कमजोरी : प्रविधिगत रूपमा पनि नेपाली चुनाव निकै कमजोर रहेकै छ । विद्युतीय मतदानको प्रयोगको प्रसङ्ग छोडौं; कुरा सुन्दैमा सम्भव हुँदैन होला भनेर शङ्का गर्नुपर्ने परिवेश रहेको छ । कैयन् मतदाता विदेशमा छन् । कतिपयको उमेर पुगिसकेका तर मतदाता परिचयपत्र छैन । कतिपय मृत्यु भइसकेका व्यक्तिका नाम चाहिँ रहेका पाइए । असक्तमैत्री व्यवस्था गर्न निर्वाचन आयोग लजाएको स्पष्ट देखिन्छ; जुन असाध्यै लज्जास्पद विषय हो । यस्तै कारणले मतदाता सङ्ख्या र मत खसेको सङ्ख्यामा खाडल देखिए ।

विधि (ऐन, कानून तथा आचारसंहिता) : चुनावसम्बन्धमा निर्वाचन आयोगले आचार संहिता र ऐन नियमका प्रसङ्ग कोट्याइरहेकै देखियो । दलहरू, नेताहरू तथा मतदाताहरूले सम्बन्धित आचार संहिता तथा ऐन नियमहरू पढ्न पाएकै रहेनछन् । नेपालमा यति धेरै ऐन, नियम, विनियम र आचार संहिता छन्; तर तिनीहरू आम नेपालीका बुतामा छैनन् । यस्ता यस्ता ऐन नियमहरू बनाएका छौं । पढ्नुस् भनेर प्रत्येक नागरिकलाई उपलब्ध गराउनु सरकारको दायित्व हो तर सरकारलाई त्यसरी उपलब्ध गराउनुपर्छ भन्ने ज्ञान छैन । यसले सरकार कति जिम्मेवारी रहेको छ भन्ने स्पष्ट पारेको छ तर पनि सरकारलाई लाज नलागेको देख्नुपर्ने आम नेपालीको बाध्यता हो ।

प्राविधिक समस्या : मतपत्र र चुनाव चिह्न अल्मल्याउने मात्रै नभएर अत्याउने खालको रहेछ । जति जना उम्मेदवार छन्; त्यति मात्रै चुनाव चिह्न राख्ने हो भनेपनि अकल्पनीय सहजता हुने देखिएको छ । खासगरी एक केन्द्रवाद साथै एकद्वार नीति जस्ता सडेको नीतिको कारण चुनाव प्राविधिक समस्यमा नराम्ररी फस्दै आएको छ । यस्तैगरी प्राविधिक शब्दावलीहरू पनि हिन्दू तथा नेपाली भनिएको भाषा अझै संस्कृत भाषाको प्रयोगले ढाकिएको छ । आमराष्ट्रिय भाषाहरूका प्रयोग गर्न राज्यसत्ता तिघ्रा कपाइरहेको स्पष्ट छ । स्वस्तिक चिह्न आफैमा आर्य नश्लसँग सम्बन्धित रहेको प्रसङ्ग यहाँ कोट्याइरहनु परोइन । जुन लोकतन्त्रको ठीक विपरीत तथ्य हो । अशक्तहरूलाई मतदान केन्द्र पुर्‍याउनको लागि यातायात सुविधा हुन राम्रो हुने हो तर अनेक बहानामा राज्यसलेत्ता चाहिँ मतदान केन्द्रतिर गाडी आउँदैछ भन्ने बित्तिकै आँत्तिएर स्वास रोकेर सोच्छ र तुरुन्त रोक्न आदेश दिन्छ भने त्यसलाई के भन्ने ?

कमजोरी : निर्वाचन, चुनाव वा इलेक्सन वा बालिक मताधिकार (एडल्ट फ्रेन्चाइज्)को अवधारणा नेपाली ज्ञानसत्ताको उपज होइन । यो त युरोपियन गोरा नश्लद्वारा स्थापित मान्यता हो । यसको सिधा सम्बन्ध चर्च (इसाइ)मा गरिएको पदीय क्रममा आधारित रहेको छ । चर्च र इशाइ आफै साम्राज्य तथा उपनिवेशवादी चरित्रको प्रसङ्ग हो । यो आदिवासी सामुदायिक राष्ट्रिय मान्यता र तिनको ज्ञानको संहारक वा हत्यारा अवधारणा हो । यसो भनिरहँदा चर्च र इसाइका विरोध गर्न खोजिएको भनेर कसैले सोच्छन् भने त्यो अर्को गम्भीर त्रुटी हुनेछ ।

    यसको विपरीत आदिवासी सामुदायिकतामा आधारित अवधारणा चाहिँ चुनाव होइन । उनीहका अनुसार चुनाव कहिल्यै, कसै गरेर पनि लोकतान्त्रिक हुनै सक्तैन । यो त सन्काहा तथा धुर्त चतुरहरूका अधिनायकत्व लाद्ने माध्यम मात्रै हो । चुनावमा मतदानको लागि गोप्य कोठा बनाएर देखाउँदैमा स्वतन्त्रता प्राप्त हुन्छ भन्ने तर्क गर्नु आमजनसमुदायलाई मुर्ख बनाउनु मात्रै हो । डर, त्रास, धम्की, ललाइ, फकाइ तथा आशा र भरोसा देखाएर मतदातालाई प्रभावित पार्न दल तथा उम्मेदवारहरू एक हिसाबले स्वतन्त्र हुन्छन् । मानिसका ज्यान जाँदा समेत न्याय नपाएका कैयन् उदाहरण छन् ।

    यस्तैगरी चुनावमा जनताले निश्चित चिह्न निश्चित दलको पेवाको रूपमा चिन्न बाध्य हुनुपर्दछ । दलहरू एउटै चिह्नको लागि मरिहत्ते गर्दछन् भने कसरी अग्रगामी र परिवर्तनकामी हुन सक्छन् । यसले यिनीहरू अत्यन्तै यथास्थितिवादी अनि परिवर्तनको तगारा शक्ति होइन कसरी भन्ने ? अर्को प्रसङ्ग यो पनि हो कि, चुनावमा निश्चित दल र तिनका दर्शन व्याप्त हुन्छन् । कुनै पनि निश्चित दलका निश्चित दर्शनबाट प्रभावित भइसकेपछि वा हुन अनिवार्य मानिन्छन् भने मतदाता स्वतन्त्र कसरी भए त ? यसप्रकार चुनाव आफैमा खराबहरूका प्रतिष्पर्धा भइरहेको स्थानबाट असललाई छान्न मतदातालाई उर्दी लगाइरहेको छ । यसले त खराबहरूमध्ये एउटालाई छान्न आदेश दिइरहेको भन्ने पो भइरहेको छ नि !

    चुनाव भनेको सत्ता, शक्ति र पैसाको खेल भन्ने कसलाई थाहा छैन । चुनावमा हामीलाई भोट नदिई कसलाई दिन्छौ ? अरू पार्टीहरू चोर र डाँकाका हुन् । हामीलाई भोट नदिनेले वृद्धभत्ता पाउने छैनौ । हामी गनेर पैसा दिन्छौं अनि बापतमा गनेर भोट लिन्छौं भन्छन् भने कसरी स्वतन्त्र चुनाव भयो ? तिमीहरूका टोलको लागि आठ किलो मासु पठाइदिएका छौं । भरे रक्सी अनि एक घर एक बोरा चामलका दरले लिएर आउँदैछौं भनेर सोही अनुसार पुर्‍याउँछन् भने चुनाव को र कसको लागि भयो होला ? आफ्नै पार्टीका उम्मेदवारका विरुद्ध गूटबन्धी तथा बागी (देश वा राज्यका विरुद्ध द्रोह गर्ने, विद्रोह गर्ने, विप्लवी -नेपाली बृहद् शब्दकोश) बन्ने; त्यस्तैगरी पार्टीले टिकेट दिएन वा दिलाएन वा अन्य पार्टीसँग गठबन्धन गर्‍यो भन्दैमा पार्टीको निर्णय नमान्ने; अर्को पार्टीमा प्रवेश गर्ने वा साँठगाँठ आफै तत्पर हुने गर्छन् भने त्यस्ता नेता तथा कार्यकर्ताहरू कसरी विकास तथा जनप्रेमी हुन सक्छन् ? कसरी राजनीतिक रूपमा नैतिकवान, चरित्रवान तथा राजनीतिक प्रकृति र संस्कृतिका हुन सक्छन् ?

    विश्व आदिवासी रैथाने मौलिक मान्यता तथा अवधारणामा चुनाव भन्ने कतै भेटिइँदैन । उनीहरू सर्वसम्मतिमा प्रतिनिधि अझै भनौं गोठाला छान्छन् । त्यसमा कौडी रकम खर्च गर्दैनन् । उम्मेदवारी दिँदैनन् । त्यसैले बागी उठ्ने प्रसङ्ग नै देखापर्दैन । यो वा त्यो दलको नाममा विभाजित हुँदैनन् । आफ्नो गाउँको लागि आफैमध्येबाट एकजनालाई हेरालु छान्छन् । हेरालुले गल्ती गरेमा प्रकृति हेरेर सचेत गराउने; दण्ड जरिवाना गराउने साथै फिर्ता बोलाएर गाउँलेले क्षमा पूजा गर्दछन् । यस्तो सुविधा आधुनिक भनिएका राज्यसत्ताद्वारा सञ्चालित कुन चाहिँ चुनावले दिन सकेको छ ?

    आदिवासीहरू आफ्नो गाउँको लागि आफै व्यवस्था, विधि विधान निर्माण गर्छन् । प्रत्येक वर्ष अनुमोदन गर्छन् । हेरालुले समेत प्रत्येक वर्ष अनुमोदन लिनुपर्दछ । आदिवासी न्यायमा गल्ती गर्नेलाई पुनः समाजमा स्थापित गराउने संयन्त्र तय गरिएका हुन्छन् । आधुनिक न्यायले एक पटकको अपराधीलाई पुनः अपराधको लागि उक्साउँछ । जनताको लागि शासकले सिंहदरबारभित्र लुकेर ऐन नियम बनाउँछन् तर आफूलाई मत दिएर जिताएका प्रत्येक जनताका हात हातमा ती ऐन नियमका ठेली पुर्‍याउन आवश्यक ठान्दैन । अन्त्यमा तिमीले कानून मिचिस् भन्दै जेलमा सडाउँछन् । यही हो त लोकतन्त्र ? यस्तै विकृतिको लागि हो त चुनाव ? होइन भने बाँकी खै के त ?

 निष्कर्ष    

    चुनाव फेल मात्रै नभएर मृत्यु भइसकेको अवधारणा हो । यसले वास्तविक लोकतन्त्र कदापि दिन सकेन र सक्ने पनि छैन । जनता कहिले यो त कहिले त्यो दलको पछि कुद्न बाध्य छन् । एक बोरा चामल वा एक गिलास रक्सीमा बिक्न बाध्य छन् । राजनीतिक चेत, चरित्र, प्रकृति र संस्कृति विहीन भएका छन् । यसको अर्थ आमजनता काम नलाग्ने; विवेकहीन भएका होइनन् । बरु वास्तविक लोकतन्त्रको खोजी; आफ्नै मौलिक व्यवस्थाको पक्षधरतासहित अग्रगामी छलाङको लागि तडि्परहेका देखिन्छन् । विद्यमान प्रचलित व्यवस्था, दल तथा नेता काम लाग्ने खालका छैनन् । त्यसैले कहिले यता कहिले उता गर्दै नयाँ विकल्पको लागि मौलिकताले युक्त व्यवस्थाको लागि आतुर भएका मात्रै हुन् ।

सुझाव

    यसपालि सुनकोशी गाउँपालिका सिन्धुलीमा सम्पन्न स्थानीय चुनावलाई नजिकबाट केलाएर हेरिसकेपछि यसप्रकार सुझाव दिने आँट गरेको छु ।

१.  दल र नेता मात्रै नभएर यो व्यवस्था फेल भइसकेकाले नयाँ व्यवस्थाको लागि तयारी गर्न अपरिहार्य भइसकेको देखिन्छ ।

२.  विद्यमान व्यवस्था तथा अवधारणा आयातित् हुन् र नेपाली माटोमै उब्जिएको मौलिताको हत्यारा साबित भइसकेकाले यही माटोमा उब्जिएको तर आयातित्का कारण ओझेल परिरेहका व्यवस्थालाई पुनः ब्युँताउनुपर्ने टड्कारो आवश्यकता देखिएको छ ।

३.  कुनै पनि नयाँ दलगत अवधारणा गाउँघरमा भित्र्याउनुअघि स्पष्ट बुझेर जनअनुमोदनपछि मात्रै चुनावमा उत्रनुपर्दछ । अन्यथा त्यसले नकारात्मक असर गर्दछ ।

४.  यसप्रकार आदिवासी राष्ट्रहरूलाई सम्बोधन गर्नसक्ने बहुल राष्ट्रियताको अवधारणामा आधारित मौलिक रैथाने व्यवस्थाको स्थापना नै अब समाधानको एक मात्र विकल्प भन्ने प्रमाणित भएको छ ।

१ जेठ '७९

चालिसे, सिन्धुली